Ogrody w kolorze sepii
Dwa lata funkcjonowania szkół ponadgimnazjalnych nie do końca uprawniają do w pełni obiektywnej oceny podręczników z języka polskiego. O taką będzie można pokusić się dopiero po zakończeniu cyklu edukacyjnego, kiedy korzystający z nich uczniowie przystąpią do egzaminu maturalnego. Oczywiście jego wyniki zależeć będą od wielu czynników, w tym zdolności i systematyczności młodzieży oraz przygotowania merytorycznego i metodycznego nauczyciela. Jednak ważny jest także podręcznik, z którego uczniowie mogą nauczyć się mądrego operowania wiedzą oraz dokonywania jej selekcji. Powinien on rozwijać, skłaniać do myślenia oraz kształtować osobowość czytelnika i odbiorcy dóbr kultury. W powodzi rozmaitych pomocy dydaktycznych zalewających nasz rynek księgarski jest wiele podręczników traktujących ucznia jako aktywny, podmiotowy element w systemie szkolnym. O ich wartości decydują różne elementy: stosowność językowa, merytoryczna zawartość i koncepcja dydaktyczna. Niestety, nadal w sferze rzeczywistości postulowanej znajduje się publikacja, która w sposób zgodny z aktualnymi standardami wymagań wyróżniałaby treści z podstawowego i rozszerzonego poziomu kształcenia. Swoistą zasługę mają w tym względzie władze oświatowe, gdyż informatory maturalne ukazały się dopiero we wrześniu 2003 roku, czyli rok po rozpoczęciu nauki w szkołach ponadgimnazjalnych. Podają one zmienione, w porównaniu z syllabusem, standardy egzaminacyjne oraz kanon lektur na poziomie podstawowym i rozszerzonym.
W tej sytuacji trudno dziwić się powstałym rozbieżnościom. Nie jest od nich wolna opublikowana przez Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne trzecia i ostatnia część cyklu „Pamiętajcie o ogrodach…” Kultura. Literatura. Język. Podręcznik stanowi efekt pracy ludzi znanych i cenionych w środowisku polonistycznym: prof. Andrzeja Z. Makowieckiego, dr. Tomasza Wroczyńskiego, Włodzimierza Paszyńskiego, byłego ministra edukacji, oraz prof. Andrzeja Markowskiego, który jest autorem rozdziałów z zakresu nauki o języku. Zgodnie z założeniami cyklu układ publikacji jest problemowo-chronologiczny, obejmuje zjawiska kulturowo-literackie i językowe od lat trzydziestych wieku XX po fakty najnowsze, m.in. pisarstwo Stefana Chwina, Olgi Tokarczuk, Andrzeja Stasiuka czy też polszczyznę komputerowo-internetową. Książka przeznaczona jest do kształcenia w zakresie podstawowym i rozszerzonym, a uczniowie o zainteresowaniach humanistycznych mogą wzbogacić swoją wiedzę tekstami z antologii, której układ rozdziałów odpowiada podręcznikowi.
Przyjrzyjmy się na początek właśnie układowi. Autorzy zaproponowali częściowo tradycyjną, częściowo zaś nowatorską formułę, która wiek XX traktuje całościowo. Dzięki temu otrzymujemy syntetyzujący obraz minionego stulecia ze wskazaniem zjawisk kulturowych cechujących czasy najnowsze. Przyjęte założenie pozwala na powiązanie materiału literackiego z językowym, filozoficznym, historycznym, wiadomościami o sztuce współczesnej i ze zjawiskami pop-kultury. Podręcznik zbudowany jest z siedmiu dość obszernych części, podporządkowanych zagadnieniom problemowym, rozpatrywanym w dwóch wariantach – po treściach przeznaczonych dla poziomu podstawowego wyszczególniono materiał w zakresie rozszerzonym. Każda z części zbudowana została z kilku rozdziałów, które uszczegółowiają problematykę, często w ujęciu chronologicznym, co sprzyja porządkowaniu materiału. Niezwykle cennym posunięciem, pozwalającym na uniknięcie dychotomicznego podziału na kształcenie kulturowo-literackie i językowe, okazało się zamknięcie poszczególnych części celnymi uwagami o języku współczesnym.
Taka formuła umożliwia uchwycenie wielostronności intelektualno-artystycznej omawianych epok, ich rozwoju i zachodzących przemian. Z kart podręcznika wyłania się niezmiernie ciekawy, dynamiczny obraz kultury XX w. Autorzy Pamiętajcie o ogrodach nie poddali się modzie na książkę – komiks, w którym krzykliwie barwne ilustracje często przesłaniają treści podane wyłącznie w ramkach, wklejkach i okienkach. Prawdopodobnie wyszli z założenia, iż osiemnastolatek przygotowujący się do egzaminu maturalnego i studiów powinien posiadać umiejętność czytania niezbyt długiego tekstu popularnonaukowego. Dominującą funkcję pełni w podręczniku wykład, nie ma on jednak nic wspólnego z encyklopedyzmem. O jego walorach decyduje ujęcie problemowe, a więc m.in. stopniowe dochodzenie w rozumowaniu do wyjaśniania zjawisk literackich na tle polityczno-społecznym oraz odkrywanie procesu kulturowego. Autorzy ani na chwilę nie zapominają, dla kogo piszą, wywód przeprowadzono niezwykle starannie, językiem prostym, lecz nie upraszczającym. Wprawdzie tekst ciągły dominuje, lecz wybór tej formy podawczej nie oznacza hołdowania akademickości, gdyż tradycyjny tok wykładu rozbity został wyróżnionymi kolorystycznie przykładami tekstów literackich, krótkimi biogramami bądź objaśnieniami pojęć, a także reprodukcjami dzieł sztuki współczesnej. Po każdym z krótkich rozdziałów pojawiają się zadania i ćwiczenia zmuszające do aktywności intelektualnej, wnioskowania i działania na tekście. Tworzą one przemyślaną obudowę dydaktyczną, na ogół są stawiane jasno i sformułowane interesująco, autorzy starannie unikają pytań o rozstrzygnięcie na rzecz tych rozwijających myślenie. Szkoda tylko, że większość z nich odnosi się do sensów świata przedstawionego, rzadko zaś pojawiają się zagadnienia związane ze stylem, kompozycją czy poetyką utworu. Zresztą w całym podręczniku problemy teoretycznoliterackie zostały potraktowane marginalnie.
Nie budzą natomiast jakichkolwiek zastrzeżeń fragmenty poświęcone kształceniu językowemu, niezwykle ważne ze względu na kierunek zmian w dydaktyce. Ich tematyka została skorelowana z materiałem literackim. Na przykład w zakończeniu części Awangardy poetyckie po I wojnie światowej pojawia się rozdział Najważniejsze procesy w polszczyźnie XX wieku. Upowszechnienie polszczyzny ogólnej, demokratyzacja języka po roku 1918. Profesor Andrzej Markowski wyraźnie przesunął akcenty z wiedzy o systemie językowym na wiedzę o dobrej i sprawnej komunikacji. Autor eksponuje konieczność kształcenia sprawności i poprawności językowej uczniów. W sposób interesujący zostały zaprezentowane zróżnicowanie środowiskowe i stylistyczne współczesnej polszczyzny, jej perspektywy rozwojowe oraz obecna polityka językowa w Polsce, którą egzemplifikuje fragment Ustawy o języku polskim z 7 października 1999 roku. Pewnym tylko nieporozumieniem wydaje się umieszczenie rozdziału Język jako tworzywo różnych gatunków piśmiennictwa użytkowego dotyczącego rozprawki, referatu i recenzji w kształceniu rozszerzonym. Nie obniża to jednak walorów rozdziałów, w których wszystko jest ukierunkowane na kształtowanie w uczniach aktywnego i rozumnego stosunku do języka.
Więcej nieścisłości w rozróżnieniu podstawowego i rozszerzonego zakresu kształcenia można dostrzec w opracowaniu materiału kulturowo-literackiego. Dokonując przeglądu podręcznika według tego kryterium, postaram się poprzeć moje spostrzeżenia przykładami. Część druga, czyli Pokolenia poetyckie ujmuje problem chronologicznie, poświęcając jeden z rozdziałów poezji skamandryckiej. Twórczość całej Plejady została potraktowana równorzędnie, natomiast „podstawa programowa” wymienia Juliana Tuwima, którego Bal w operze, Mieszkańców oraz Sitowie zamieszczono w antologii, odnoszącej się do kształcenia w zakresie rozszerzonym. To samo odnosi się do pokolenia „Współczesności”, tutaj omówiona została poezja Mirona Białoszewskiego, Zbigniewa Herberta, Stanisława Grochowiaka i Andrzeja Bursy, choć dwaj ostatni powinni się znaleźć w rozdziale dla „humanistów”, podobnie jak Władysław Broniewski i Tadeusz Gajcy.
Wiek katastrof na poziomie podstawowym jest w zasadzie zgodny z podstawą programową (poezja Czesława Miłosza, Tadeusza Różewicza, Leopolda Staffa, Wisławy Szymborskiej, Jana Twardowskiego, opowiadania Tadeusza Borowskiego, Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall). Do treści rozszerzonych należałoby przenieść Szewców Witkacego oraz teksty i twórców pominiętych w standardach maturalnych: prozę Ernesta Hemingwaya, liryki Józefa Czechowicza, Medaliony Zofii Nałkowskiej, Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego. Część Wiek pożegnań w zasadzie w całości omawia teksty, których nie wymieniają standardy, jednak autorzy umieścili je w kształceniu podstawowym. Inny problem dotyczy części Wiek gier i tragicznej egzystencji. Na poziomie podstawowym znajdujemy tu omówienie poezji Konstantego I. Gałczyńskiego, dramatów Samuela Becketta i twórczości Stanisława Lema, ale poważną usterką jest dość lapidarne potraktowanie tak ważnych pozycji jak Proces Franza Kafki oraz Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa. Zresztą wbrew temu, co podają autorzy, oba teksty, podobnie jak Trans-Atlantyk Witolda Gombrowicza, są lekturami obowiązkowymi tylko na poziomie podstawowym, wymagają jednak bardziej wnikliwej analizy. Z niewiadomych natomiast przyczyn liryka Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej znalazła się w zakresie rozszerzonym, choć jej znajomość obowiązuje wszystkich. Inną kwestią jest całkowite pominięcie Jądra ciemności Josepha Conrada. Utwór znalazł się na liście lektur obowiązkowych w miejsce Lorda Jima dopiero w 2003 roku i wymaga wskazówek interpretacyjnych. Ważną zaletą jest to, że autorzy starali się przekazać uczniowi syntetyczny obraz kultury współczesnej, nie pomijając czasów najnowszych. Dzięki temu młodzież nie kończy edukacji poetyckiej na Szymborskiej, Herbercie, Miłoszu i Różewiczu, ale poznaje twórców bliższych jej pokoleniowo, tzn. związanych z „brulionem”.
Podręcznik stanowi dla nauczyciela pewną propozycję, którą musi poddać twórczej selekcji. Praktyka szkolna jest brutalna, na język polski w trzyletnim cyklu kształcenia przeznaczono niewiele godzin, przy czym zwiększyły się wymagania edukacyjne, a lista lektur do omówienia wbrew pozorom niewiele się zmniejszyła. Trzeba natomiast poświęcić im więcej czasu, dokonując wszechstronnej analizy, gdyż głównym zadaniem jest przygotowanie do egzaminu zewnętrznego. Stąd też należałoby oczekiwać od podręczników wyróżnienia materiału niezbędnego do egzaminu zgodnie z podstawą programową i poświęcenia mu więcej miejsca. Oczywiście od osobowości nauczyciela i zainteresowań młodzieży będzie zależało, czy sięgną w domu do tekstów dodatkowych, na które na lekcjach zabraknie czasu.
Warto jednak zaznaczyć, iż uczeń, który chciałby napisać niebanalny referat, przygotować frapująca prezentację, wreszcie opracować konspekt wypowiedzi na maturę wewnętrzną, znajdzie w Antologii nie tylko inspirację, ale i wskazówki bibliograficzne. Zawiera ona świetne, erudycyjne eseje, recenzje, szkice nasycone informacjami oraz fragmenty kultowych tekstów współczesnych. Nie sposób wymienić wszystkich, nie można jednak pominąć fragmentów Człowieka zbuntowanego Alberta Camusa, Cudzoziemki Marii Kuncewiczowej Ludwika Frydego, Egzystencjalizm jest humanizmem Jean Paula Sartre’a, Bread and Pulpet: rodzina ludzi i lalek Kazimierza Brauna. W obu częściach podręcznika uwzględniono także kwestię edukacji filmowej i teatralnej, tak potrzebnej we współczesnej szkole.
Na jakość edytorską podręcznika i jego recepcję korzystnie wpływa stonowana kolorystyka, przyjazna czytelnikowi. Całość utrzymana została w różnych odcieniach sepii, co sprzyja koncentracji uwagi. Kolorem ciemniejszym wyróżniono treści z poziomu rozszerzonego, zaś utwory bądź ich fragmenty przeznaczone do analizy pojawiają się na jaśniejszym tle. Na marginesach znajdują się hasła informujące, czego dotyczy znajdujący się obok fragment wykładu. Podręcznik jest estetyczny i czytelny także dzięki kształtowi typograficznemu oraz ilustracjom i reprodukcjom, wprawdzie niewielkich rozmiarów, ale przemawiającym do wyobraźni ucznia.
Andrzej Z. Makowiecki, Andrzej Markowski, Włodzimierz Paszyński, Tomasz Wroczyński: „Pamiętajcie o ogrodach…” Kultura. Literatura. Język. Część 3. Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna, Warszawa 2004, ss. 520.
