Bronisław Piłsudski – zesłaniec i badacz
(…)
Bez wątpienia polscy badacze-zesłańcy poprzez swoje odkrycia i pracę naukową w pewnym stopniu przyspieszyli ostateczny podbój Syberii. Podbój, który w rosyjskich i radzieckich źródłach nazywany jest „oswajaniem”, choć w rzeczywistości realizowany był on przemocą, przy wykorzystaniu metod zapożyczonych wprost ze średniowiecznego imperium mongolskiego. Warto o tym pamiętać. Tak jak i o tym, że część ludów Syberii i Północy wchodzących w skład imperium rosyjskiego jeszcze w XIX wieku stawiała zbrojny opór. Polscy zesłańcy byli świadomi losu podbijanych ludów i w miarę skromnych możliwości, wykorzystując swą wiedzę, pomagali krajowcom1. Okazywanie współczucia pokrzywdzonym było dla nich czymś naturalnym.
Biografia Bronisława Piłsudskiego2 w dużym stopniu wpisuje się w schemat typowy dla polskich zesłańców politycznych końca XIX wieku. Rozpoczyna ją patriotyczne wychowanie w rodzinie. Urodził się 2 listopada w 1866 roku w Zułowie jako syn Józefa Piotra i Marii z Billewiczów Piłsudskich. Po pożarze w lipcu 1874 roku, w którym spłonął zułowski dwór, rodzina przeniosła się do Wilna. Tu we wrześniu 1877 roku Bronisław wraz z młodszym o rok bratem Józefem rozpoczynają naukę w gimnazjum. Bracia i ich koledzy zakładają samokształceniowe kółko „Spójnia”, aby poszerzać szkolną wiedzę o tematy, których program rządowego gimnazjum nastawionego na rusyfikację polskiej młodzieży nie obejmował, a wręcz ich zakazywał. Były to oczywiście historia Polski, jej kultura, najnowsze prądy społeczne i filozoficzne. Władze szybko zlikwidowały tę organizację, a Bronisława relegowano3.
Po wyjeździe do Petersburga w roku 1886 Bronisław Piłsudski zdaje maturę i wstępuje na uniwersytet (Wydział Prawa). Zostaje szybko wciągnięty w działalność konspiracyjną. W jego mieszkaniu spotyka się grupa przygotowująca zamach na cara Aleksandra III. Aresztowany 14 marca 1887 roku, zostaje skazany wraz z Aleksandrem Uljanowem na karę śmierci, zamienioną później na 15 lat katorgi (Uljanowa powieszono). Ich młodsi bracia Józef i Włodzimierz (Lenin) otrzymują niższe kary.
Zesłanie na Sachalin, będący wówczas miejscem ciężkiej katorgi, głównie dla kryminalistów4, było karą wyjątkowo dotkliwą. Zła sława tej „wyspy-więzienia” została opisana przez Antoniego Czechowa w książce Wyspa Sachalin wydanej w 1895 roku5. Bronisław Piłsudski początkowo pracuje jako drwal i cieśla. Szybko jednak jego wykształcenie zostaje wykorzystane w więziennej kancelarii, zaczyna też uczyć dzieci strażników6 i z polecenia władz prowadzi obserwacje meteorologiczne, budując nawet samodzielnie stację meteorologiczną7. Pracowitość, talenty i pogodne usposobienie Piłsudskiego sprawiają, że jest on traktowany łagodnie i może mieszkać poza kolonią karną. Ma też dużą swobodę w poruszaniu się. Umożliwia mu to kontakty z miejscową ludnością – Niwchami (Giliakami) i Ajnami.
Warto w tym kontekście zastanowić się nad sensem etykietki „amator”, wielokrotnie używanej w przypadku Piłsudskiego i wielu innych polskich badaczy-zesłańców. Większość autorów używa zresztą i innych określeń: genialny samouk, genialny amator, naukowiec (badacz) mimo woli, z przypadku etc. Jest tak dlatego, gdyż współcześnie wydaje się nie do pomyślenia, że ktoś, kto ma jedynie maturę (zresztą wielu zesłańców nie zdążyło jej zrobić), mógłby obecnie prowadzić badania naukowe. I to badania na wysokim, światowym poziomie, często pionierskie; że można bez studiów wyższych pisać poważne rozprawy, tworzyć nowe teorie. Dziewiętnastowieczny maturzysta był nie tylko człowiekiem dosyć wszechstronnie wykształconym, ale i dojrzałym oraz w pełni samodzielnym. Niestety po kilkunastu latach zesłania okazało się, że czasy się zmieniły i brak studiów stał się dla Bronisława Piłsudskiego powodem wielu problemów, przede wszystkim związanych ze zdobyciem pracy w ojczystym kraju8.
(…)
1 Nie sposób oczywiście pominąć wątku Polaków służących jako ochotnicy w armii zaborczej (Bronisław Grąbczewski, Leon Barszczewski) bądź pracujących w służbie zdrowia (Julian Talko-Hryncewicz), którzy zasłużyli się w naukowym poznaniu ziem i ludów podbijanych przez carskie imperium.
2 Brak dotychczas książkowego opracowania. Jedną z najpełniejszych biografii stanowi obszerny artykuł Antoniego Kuczyńskiego Bronisław Piłsudski (1866-1918) zesłaniec i badacz kultury ludów Dalekiego Wschodu, „Niepodległość i Pamięć”, 2015, 22/2 (50), ss. 7-93. Autora najważniejszego źródła tego opracowania proszę o wybaczenie tytułowego plagiatu.
3 Choć oczywiście mogło skończyć się znacznie gorzej, gdyby „Spójnia” rozwinęła swoją działalność. Wystarczy przypomnieć historię filomatów i filaretów.
4 Wszystkie reżimy stosowały i stosują jako dodatkową formę represji osadzanie więźniów kryminalnych razem z politycznymi.
5 Antoni Dybowski napisał jest to miejsce największej męki, jaką potrafi znieść człowiek wolny lub uwięziony (zob. A. Kuczyński: Bronisław Piłsudski…, dz. cyt.). Sachalińska katorga była jedną z najcięższych. Zesłano tu w sumie ponad 30 tysięcy osób, w tym zaledwie 54 więźniów politycznych (głównie z „Narodnej Woli” i polskiego „Proletariatu”). Oprócz wspomnianej książki Czechowa traktuje o tym Sachalin – Katorga (1903) Własa Michajłowicza Doroszewicza oraz liczne artykuły opisujące nieludzkie warunki tam panujące.
6 A. Kuczyński: Bronisław Piłsudski…, dz. cyt. Jeden z pierwszych polskich zesłańców – Maurycy Beniowski także udzielał korepetycji dzieciom naczelnika podczas swego zesłania na Kamczatce. I jako pierwszy spisał niewielki słownik języka Itelmenów!
7 Opisują to Władysław Łatyszew i Zbigniew Wójciak w tekście Przyrodnicze początki działalności naukowej Bronisława Piłsudskiego na katordze sachalińskiej („Niepodległość i Pamięć”, 1996, nr 6, ss. 113-120).
8 Kto wie, czy nie było to jedną z przyczyn pogłębiającej się depresji, która w końcu doprowadziła go do samobójczej śmierci.
