Katarzyna Jakubowska-Krawczyk. Przez zrozumienie historii do współczesności

Książka Stefana Kozaka Z dziejów Ukrainy. Religia. Kultura. Myśl społeczna. Studia i szkice poświęcona jest przede wszystkim europejskiemu wymiarowi kultury ukraińskiej. Na tom składają się artykuły napisane na przestrzeni ponad trzydziestu lat. Ich tematyka jest zadziwiająco różnorodna, jednak po wnikliwej lekturze wyraźny staje się klucz, wedle którego autor je dobierał. Zestawione razem ukazują, z jaką konsekwencją przez długi czas badacz pogłębiał swoje studia i poszukiwał coraz to nowych płaszczyzn, na których kultura ukraińska wchodziła w kontakt z europejską.

Przeglądając tytuły poszczególnych rozdziałów można odnieść wrażenie, że tematyka książki wyczerpuje się w analizie czasów minionych. Tymczasem Kozak podejmując poszczególne problemy przyjmuje perspektywę współczesną. Zastanawiając się, jak wydarzenia i wybory z przeszłości odciskają swe piętno na czasach teraźniejszych, pokazuje pozostałe po nich ślady w życiu dzisiejszej Ukrainy.

W poszczególnych rozdziałach autor podkreśla ciągłość tradycji ukraińskiej od czasów najdawniejszych. W pierwszej kolejności koncentruje się na jej chrześcijańskich korzeniach. Dalsze rozdziały ukazują wpływ Biblii i tradycji na kształtowanie się kultury i myśli społecznej. Autor prezentuje różnorodność i siłę oddziaływania chrześcijaństwa na przestrzeni wieków. Współcześnie Kozak dostrzega odradzanie się, po dekadach represji ze strony komunistycznych władz, zwyczajów chrześcijańskich w obrzędach czy sztuce.

Inny ważny wątek, przewijający się niemal przez wszystkie rozdziały, dotyczy długotrwałego procesu krystalizowania się ukraińskiej tożsamości. Autor ukazuje, jak dojrzewała w Ukraińcach idea niepodległości i zdobycia należnego miejsca pośród narodów Europy. Badaczowi bliskie jest romantyczne rozumienie narodu jako konstruktu podlegającego nieustannym przemianom.

Przez stulecia ukraińska tradycja narodowa była degradowana, przeinaczana lub niszczona. Dotyczy to w szczególności wpływów chrześcijańskich, które stanowiły fundament ukraińskiej kultury, a także wpisywały ją w kontekst europejski. Obserwacja ta staje się poniekąd punktem wyjścia książki: Właśnie tę najodleglejszą tradycję, wiążącą się z chrześcijaństwem świętego Włodzimierza i Rusią Kijowską, jej kulturą i państwowością dwa wieki temu zawłaszczyła Moskwa, wpisując ją w historię Rosji. Oczywiście uprzednio dokonano aneksji: w 1686 r. włączono prawosławną metropolię kijowską do patriarchatu moskiewskiego. Natomiast Kościół unicki i ukształtowaną przezeń tradycję kulturową na terenie imperium rosyjskiego zlikwidowano w XIX w., zaś w Galicji ostateczny cios zadała władza sowiecka, stosując krwawy terror wobec duchowieństwa i wiernych oraz unieważniając postanowienia Unii Brzeskiej na zwołanym w tym celu przez władze komunistyczne soborze cerkiewnym we Lwowie w roku 1946 (s. 343-344). Autor przedstawia dowody, że pomimo usilnych starań tradycji chrześcijańskiej nie udało się całkowicie przekreślić. W życiu dzisiejszej Ukrainy nawiązania do niej obserwować możemy nie tylko w sferze obrzędowości, ale także na płaszczyźnie sztuki oraz nauki. Powrót do początków ukraińskiej państwowości pociąga za sobą fascynację średniowieczem od czasów Rusi Kijowskiej do Kozaczyzny. W poszukiwaniu korzeni ukraińskości sięga się zarówno po kroniki Nestora czy utwory Iłariona, jak i po dzieła późniejsze. Jak zauważa Kozak: (…) w tak traktowanym średniowieczu wyobraźnia współczesnego komparatysty, poszukującego objaśnienia dnia dzisiejszego przez przeszłość, dostrzeże niechybnie, że owo średniowiecze dostarcza jakby prawzoru Europy zorganizowanej jako kulturowa całość, że chrześcijaństwo po raz pierwszy nadało jej wspólny kształt. Jest to myśl świadcząca o tym jak nasza współczesność jest mocno osadzona w historii (s. 344).

Autor podejmuje temat tożsamości chrześcijan wschodnich, bogactwa ich tradycji i obrzędowości. Szczególne miejsce zajmują wydarzenia 1596 roku. Kozak przedstawia unię brzeską jako długotrwały i żmudny proces trwający aż do dnia dzisiejszego, dokonujący się zarówno w obrębie życia jednostek, jak i na poziomie społecznym, przede wszystkim w obszarze życia duchowego, kultury, obyczajowości i polityki.

Książka jest więc jeszcze jednym głosem w nakreślonym wiele lat temu projekcie, w który włączył się sam Jan Paweł II, mówiąc w czasie powitania na kijowskim lotnisku 23 czerwca 2001 roku: W ciągu wieków ten kraj był uprzywilejowanym skrzyżowaniem różnych kultur, punktem spotkania między bogactwami kulturalnymi Wschodu i Zachodu. Ukraina ma wyraźne powołanie europejskie, podkreślone także przez chrześcijańskie korzenie waszej kultury. Życzę, aby te korzenie umacniały waszą jedność narodową, zapewniając przeprowadzanym przez was reformom ożywcze soki autentycznych i zgodnych wartości, z których mogliby korzystać wszyscy. Niech ta Ziemia nadal rozwija swoją misję z dumą wyrażoną przez (…) poetę: „Nie ma na świecie innej Ukrainy, nie ma innego Dniepru”. Narodzie, który zamieszkujesz te ziemie, nie zapominaj o tym!¹

Kozak pokazuje także, jak z omówionych wyżej fundamentów chrześcijańskich wyrasta przekonanie o prawie do samostanowienia. Dużo miejsca poświęca szczególnie dziś aktualnej tematyce ukraińskiej tożsamości narodowej, miejscu Ukrainy w Europie i na świecie oraz perspektywom, jakie ma ten kraj. Autor zdaje sobie jednak sprawę, że właściwe postawienie owych kwestii nie jest możliwe bez uprzedniego uporania się z problemami dotyczącymi ukraińskiej tradycji narodowej i spuścizny kulturowej. Niepodobna budować przyszłość narodu bez odwoływania się do jego przeszłości. W swoich pracach pokazuje, jak szczególnym wyzwaniem jest to dla ukraińskiego życia społecznego i politycznego. Znalezienie równowagi między sprawami bolesnej przeszłości a pytaniami o przyszłość zdaje się być koniecznością. Naród ukraiński bardzo potrzebuje mocnego osadzenia w swojej historii. Z tego też względu szczególnie ważne staje się uważne analizowanie wydarzeń minionych. Jak pisze Kozak, dla ukraińskiej elity patriotycznej myślenie w takich kategoriach stanowi motyw wiodący ich codziennych rozważań i działalności, formułowanych programów poznawczo-ideowych, publicystyki, literatury, sztuki, społecznych inicjatyw, które mają za cel przezwyciężenie mentalności posttotalitarnej, często pojmowanej jako spuścizna despotyzmu azjatyckiego (s. 341). Od 1991 roku elity intensywnie pracują nad kształtowaniem ukraińskiej świadomości narodowej, niszczonej przez całe wieki najpierw przez despotyzm carski, potem reżim komunistyczny. Bez jej odrodzenia nie może być mowy o ukształtowaniu zdrowego, silnego i niezależnego społeczeństwa, a co za tym idzie i państwa. Z tego też powodu teksty poświęcone kształtowaniu się ukraińskiej tożsamości narodowej stanowią główny trzon książki. Autor analizuje, jak idee Herdera przenikały na grunt ukraiński i wpływały na rozwój myśli narodowej. Jako ważne jej źródło Kozak podaje folklor i latopisy kozackie, które poprzez poruszanie tematów historycznych, szerokie rozpowszechnienie oraz towarzyszące ich powstawaniu legendy wzbudzały w Ukraińcach poczucie jedności i odrębności. Pokazuje, jak na przestrzeni wieków zarówno ukraińskie elity, jak i lud powracali do mitu Kozaczyzny, który niesie ze sobą umiłowanie wolności, patriotyzm, bezkompromisowość, podporządkowanie uznanym normom oraz obronę wiary chrześcijańskiej. Ten mit, ukształtowany przez dumy i pieśni kozackie, rozwinięty do niebywałych rozmiarów przez romantyzm w licznych utworach poetyckich, powieściowych i dramatycznych, jest – jak i w epoce romantyzmu źródłem snów o heroicznej sławie, o wolności i wielkości, jest narzędziem dydaktyki narodowej, budzącym wyobraźnię historyczną (s. 345) – pisze badacz. Podkreśla także znaczenie Kozaczyzny jako organizacji walczącej o zachowanie jedności ziem ukraińskich, która miała stać się zalążkiem państwowości. Nadal (…) nie postrzega się pewnych zawiłości, szerszego kontekstu i zdarzeń torujących drogę przejściu Ukrainy od pobizantyjskiego średniowiecza ku nowożytności oraz naturalności przełamywania barier izolujących, sprzyjających otwarciu się Ukrainy na ówczesną renesansową i reformacyjną Europę (s. 143) – dodaje autor.

W książce przedstawione zostały różne koncepcje i zabiegi mające doprowadzić do uzyskania niepodległości. Autor analizuje, jak na kształtowanie ukraińskiej odrębności wpłynęła Eneida Iwana Kotlarewskiego, prace Mychajły Maksymowicza, Mychajły Hruszewskiego czy Dmytra Czyżewskiego i Iwana Franki. Kozak omawia także działalność pisarzy, którzy ugruntowali miejsce literatury ukraińskiej wśród literatur europejskich, takich jak Wasyl Stefanyk, Ahatanheł Krymski, Mykoła Woronyj, Wasyl Szczurat, Łeś Martowicz, przede wszystkim zaś Łesia Ukrainka, kijowscy neoklasycy i Wołodymyr Wynnyczenko. Porusza również temat powiązania literatury z wydarzeniami politycznymi (Ukraińska rewolucja 1917-1921 roku i jej poetyckie wizje oraz Ukraińscy poeci „rewolucyjnego symbolizmu”). Oddzielne rozdziały poświęcone są także działalności Ołeksandra Dowżenki, Ołeksandra Łotockiego oraz Dmytra Pawłyczki.

Książka Stefana Kozaka Z dziejów Ukrainy… przedstawia te epizody i osoby, które odcisnęły się na trwałe na kulturze narodowej. Autor traktuje przeszłość jako punkt wyjścia do rozumienia i rozwiązania problemów teraźniejszości, do szukania odpowiedzi na wyzwania współczesności. Podziela pogląd, że tylko łącząca w sobie elementy wiary i kultury tradycja gwarantuje zachowanie dziedzictwa i rozwój narodu.

Z dziejów Ukrainy… przeczy tezie o prowincjonalizmie kultury ukraińskiej. Ukazuje bowiem liczne powiązania z kulturą europejską i mechanizmy wzajemnego oddziaływania obu kultur. Książka prezentująca takie podejście jest szczególnie istotna w sytuacji, w której wciąż nie brakuje na Ukrainie osób uważających, że jedyną możliwością pełnego włączenia się w europejski obieg kulturowy jest porzucenie własnej tradycji i języka, by zastąpić je tradycją i językiem rosyjskim.