Dora Kacnelson

Dora Kacnelson – ur. 1921 w Białymstoku, zm. 2003 w Berlinie. Historyczka, literaturoznawczyni i slawistka, badaczka dziejów Kresów Wschodnich i polskich zesłańców. Jej rodzice, Basewa i Berl, w 1920 r. w obawie przed wzmagającymi się prześladowaniami komunistycznymi członków żydowskiej antysyjonistycznej partii robotniczej Bund uciekli ze Związku Radzieckiego do Polski. W Białymstoku uczęszczała do szkoły powszechnej, w której – jak wspomina – kultywowano pamięć wieszczów i bohaterów powstań. W czasie okupacji sowieckiej pod koniec 1939 r. rodzina opuściła Białystok i przeniosła się do krewnych w Leningradzie, co jednak nie uchroniło jej przed tragedią – rodzice zginęli podczas blokady miasta. Na Uniwersytecie Leningradzkim Dora Kacnelson ukończyła rusycystykę. Po obronie doktoratu Mickiewicz a poezja ludowa ze względu na szerzący się antysemityzm długo nie mogła znaleźć pracy. Po kilku latach starań Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego skierowało ją na Białoruś, by tam prowadziła wykłady z literatury światowej w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Połocku. W okresie tym często jeździła do Wilna i w tamtejszych archiwach intensywnie pracowała nad literackimi i historycznymi polonikami, które wykorzystywała w późniejszych publikacjach. Na skutek represji w 1961 r. przeniosła się na Syberię, gdzie znalazła zatrudnienie w Wyższej Szkole Pedagogicznej w mieście Czyta. Równolegle w Okręgowym Archiwum Męczeństwa badała dzieje polskich zesłańców w Narczyńsku i Irkucku. Po tym jak poparła protest studentów niesłusznie wyrzuconych z uczelni, również została z niej usunięta. W 1966 r. przeniosła się do Drohobycza, gdzie w końcu także wyrzucono ją z pracy w Instytucie Pedagogicznym – w 1983 r. za to, że wbrew zakazowi sekretarza partii pojechała do Kijowa na IX Światowy Zjazd Slawistów. Od momentu zamieszkania w Drohobyczu działania naukowe i aktywność publicystyczną łączyła z pracą społeczną, oświatową i charytatywną. Wykładała literaturę i historię polską, organizowała koła nauki języka polskiego i wieczory poezji polskiej, jeździła do Lwowa, by w tamtejszych archiwach i dawnym Ossolineum prowadzić prace badawcze. Była energiczną członkinią Towarzystwa Kultury Polskiej Ziemi Drohobyckiej, założycielką gminy żydowskiej w Drohobyczu i wiceprezeską lwowskiej okręgowej gminy judaizmu reformowanego Złote Wrota (Ture Zagav), założyła też Międzynarodowe Towarzystwo Brunona Schulza i z pasją postulowała utworzenie muzeum tego artysty. Odwiedzała mieszkających na Kresach Żydów, ubogie polskie rodziny i żyjących samotnie Polaków, których wspierała materialnie i zabiegała w kraju o pomoc dla nich. Dla kombatantów Wojska Polskiego i podziemia niepodległościowego próbowała pozyskać emerytury z Polski.

Poza licznymi artykułami ogłaszanymi w czasopismach polskich i zagranicznych oraz biogramami polskich zesłańców drukowanymi przez lata w Polskim Słowniku Biograficznym PAU–PAN opublikowała książki: Z dziejów polskiej pieśni powstańczej XIX wieku. Folklor powstania styczniowego (1974), Poezja Mickiewicza wśród powstańców. Wiek XIX. Z archiwów Wilna (1999), Rok 1863 na Polesiu Kijowskim. Pamiętnik Józefa Sobkowicza (opracowanie Dora Kacnelson, Krzysztof Gębura; 2000), Skazani za lekturę Mickiewicza. Z archiwów Lwowa i Wilna (2001).

Była ambasadorką polskich spraw na całym świecie, stanowczo i niestrudzenie walczyła z wszelkimi przejawami antypolonizmu. Nazywała siebie „polską Żydówką”; w 2002 r. – kilka miesięcy przed śmiercią – swą ostatnią prelekcję w Klubie Inteligencji Katolickiej w Lublinie zakończyła następującymi słowami: „Przed Wielką Polską chylę czoło! Kocham ją, pozostanę jej wierną do końca życia, ja, polska Żydówka”. Z tytułu szczególnych zasług na rzecz polskiej nauki i kultury premier rządu polskiego przyznał jej w latach 90. emeryturę. Uhonorowano ją też m.in. Medalem Wschodniej Fundacji Kultury „Akcent” (1997), Krzyżem Sybiraków (2001) oraz orderem Polonia Mater Nostra Est (2002).

Swego przyszłego męża poznała jeszcze w czasach studenckich w Leningradzie. Nie od razu mogli jednak wieść wspólne życie, ponieważ Aleksiej Andrejewicz Jegorow za swe poglądy został ukarany jedenastoletnim pobytem w łagrach sowieckich na Kołymie. Po uwolnieniu ukończył studia i pracował jako wykładowca historii literatury, pomagał ponadto żonie w opracowywaniu materiałów archiwalnych i przygotowywaniu publikacji naukowych. Stryj Dory Kacnelson – znany pisarz żydowski Berl Kacnelson – był ministrem w rządzie Izraela. Jeden z dalszych krewnych, Icchak Kacnelson – poeta i dramaturg tworzący w językach hebrajskim i jidysz – został zamordowany w 1944 r. w hitlerowskim obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau.