Tadeusz Konwicki

Tadeusz Konwicki – ur. 1926 w Nowej Wilejce, zm. 2015 w Warszawie. Prozaik, scenarzysta i reżyser. Syn Michała Konwickiego i Jadwigi z domu Kieżun. W młodości mieszkał w Kolonii Wileńskiej. Uczył się w Gimnazjum im. Zygmunta Augusta w Wilnie (1938-1939). Po wybuchu II wojny światowej pracował m.in. jako robotnik kolejowy i pomocnik elektryka w szpitalu w Nowej Wilejce. W 1944 r. zdał konspiracyjną maturę, uczęszczając wcześniej na tajne komplety. W latach 1944-1945 był żołnierzem podziemia niepodległościowego, jako członek VIII Oszmiańskiej Brygady Armii Krajowej brał udział w akcji „Burza”, później walczył w partyzantce antyradzieckiej w lasach podwileńskich. Po rozwiązaniu oddziału przedostał się przez nowe granice Polski i najpierw przebywał krótko w Gliwicach, gdzie pracował jako urzędnik niskiego szczebla, a następnie studiował filologię polską na Uniwersytecie Jagiellońskim, później na Uniwersytecie Warszawskim. Studiów jednak nie ukończył – na ostatnim roku zrezygnował z egzaminów magisterskich z zakresu literatury, mimo że zdał już egzaminy z językoznawstwa.
Debiutował w 1946 r. jako reportażysta i rysownik, ilustrowanym przez siebie tekstem Szkice z Wybrzeża („Od A do Z” nr 8/1946, dodatek literacki do „Dziennika Polskiego”). Od 1946 r. pracował w tygodniku „Odrodzenie” w Krakowie jako korektor, a później jako redaktor techniczny; publikował tam liczne recenzje literackie i filmowe, a także rysunki. W tym czasie ogłaszał też w innych pismach (m.in. w „Nurcie”, „Po prostu”, „Świecie Młodych”, „Wsi”) opowiadania o tematyce wojennej oraz ukazujące kondycję jego pokolenia tuż po wojnie. Od wiosny 1947 r., kiedy redakcja „Odrodzenia” przeniosła się do stolicy, mieszkał w Warszawie. W 1949 r. ożenił się z Danutą (1930-1999), artystką plastykiem, ilustratorką książek dla dzieci (córką Alfreda Lenicy i siostrą Jana Lenicy).
W 1952 r. Konwicki został przyjęty do PZPR. Od lat 60. zaczął narastać jego konflikt z władzami komunistycznymi. Twórca wielokrotnie podpisywał listy protestacyjne o charakterze humanitarnym. W 1966 r. został usunięty z PZPR za współudział w liście protestacyjnym do władz w związku z usunięciem z PZPR prof. Leszka Kołakowskiego. Po 1976 r. Konwicki publikował w wydawnictwach drugiego obiegu i londyńskich.
W 1948 r. ukończył kurs pisania scenariuszy filmowych, zorganizowany dla młodych pisarzy przez Bolesława Lewickiego przy powstającej wówczas Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi. Twórczością filmową zajął się w połowie lat 50., początkowo jako scenarzysta, a po przełomie październikowym, który stanowił dla jego postawy i działań artystycznych moment newralgiczny, kręcił także przepełnione nastrojem egzystencjalnym filmy. Był jednym z ojców tzw. Szkoły Polskiej, która zaistniała, gdy pełnił funkcję kierownika literackiego Zespołu Filmowego Kadr (1956-1968). Potem funkcję tę sprawował również w zespołach filmowych Kraj (1970-1972), Pryzmat (1972-1977) i Perspektywy (1989-1991).
Opublikował powieści (wielokrotnie wznawiane): Przy budowie (1950), Władza (1954-1955), Rojsty (1956), Z oblężonego miasta (1956), Dziura w niebie (1959), Sennik współczesny (1963), Wniebowstąpienie (1967), Zwierzoczłekoupiór (1969), Nic albo nic (1971), Kronika wypadków miłosnych (1974), Kompleks polski (1977), Mała Apokalipsa (1979), Rzeka podziemna (1984, wydanie następne jako Rzeka podziemna, podziemne ptaki), Bohiń (1987), Czytadło (1992). Sylwy: Kalendarz i klepsydra (1976), Wschody i zachody księżyca (1982), Nowy Świat i okolice (1986), Zorze wieczorne (1991), Pamflet na siebie (1995). Opowiadania: Godzina smutku (1954), Klucz (1954), Dlaczego kot jest kotem (1976), Kilka dni wojny, o której nie wiadomo, czy była (bez wiedzy autora w tomie Współczesne opowiadania polskie, 2001). Reportaż: Nad Wisłą i Pilicą (wespół z Tadeuszem Papierem, 1953). Tomy rozmów: Pół wieku czyśćca. Rozmowy z Tadeuszem Konwickim (1986), Pamiętam, że było gorąco (2001), W pośpiechu (2011), Nasze histerie, nasze nadzieje. Spotkania z Tadeuszem Konwickim (2013). Tomy ze scenariuszami filmowymi: Żelazna kurtyna (scenariusz opracowany na podstawie noweli Tadeusza Konwickiego i Wiktora Woroszylskiego; wespół z K. Sumerskim, 1954), Ostatni dzień lata. Scenariusze filmowe (zawiera: Zimowy zmierzch, Ostatni dzień lata, Zaduszki, Salto, Matura, ponadto w wydaniach z 1973 i 1993 − Jak daleko stąd, jak blisko), Trochę apogeum. Opowieść filmowa (powst. w 1967, druk w „Literatura” nr 2-6/1972, niedokończony z powodu ingerencji cenzury, przedr. całości w 2008 r. w tomie Wiatr i pył z tekstami rozproszonymi przygotowanymi do druku przez Tadeusza Lubelskiego i Przemysława Kanieckiego).
Na łamach „Akcentu” opublikował ważny esej-autokomentarz zatytułowany Jak kręciłem „Lawę” (1992 nr 2-3).
Twórczość filmowa: Kariera (scenariusz, wespół z Kazimierzem Sumerskim, 1954), Zimowy zmierzch (scenariusz, 1956), Ostatni dzień lata (scenariusz i reżyseria, 1958), Matka Joanna od Aniołów (scenariusz na podstawie opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza, wespół z Jerzym Kawalerowiczem, 1960), Zaduszki (scenariusz i reżyseria, 1961), Matura (nowela w produkcji niemiecko-francusko-polskiej Augenblick des Friedens; Czas pokoju/Chwila pokoju – scenariusz i reżyseria, 1965), Faraon (scenariusz na podstawie powieści Bolesława Prusa, wespół z Jerzym Kawalerowiczem, 1965), Salto (scenariusz i reżyseria, 1965), Jowita (scenariusz na podstawie powieści Stanisława Dygata Disneyland, 1967), Jak daleko stąd, jak blisko (scenariusz i reżyseria, 1971), Austeria (scenariusz na podstawie opowiadania Juliana Stryjkowskiego, wespół z Jerzym Kawalerowiczem i Julianem Stryjkowskim, 1982), Dolina Issy (scenariusz na podstawie powieści Czesława Miłosza, reżyseria, 1982), Kronika wypadków miłosnych (scenariusz, obsada aktorska, 1985), Lawa (scenariusz na podstawie dramatu Adama Mickiewicza Dziady, reżyseria, 1989).
Tadeusz Konwicki jest też autorem inscenizacji i reżyserem przedstawienia J. B. [Jegor Bułyczow] i inni. Sceny dramatyczne według Maksyma Gorkiego, który został wystawiony w warszawskim Teatrze Ateneum w 1994 r.
Ordery, wyróżnienia i nagrody: Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1954), Nagroda Główna na Wystawie Światowej EXPO w Brukseli za film Ostatni dzień lata (w kategorii filmu eksperymentalnego) (1958), Grand Prix Międzynarodowego Festiwalu Filmów Dokumentalnych i Krótkometrażowych w Wenecji za film Ostatni dzień lata (1958), Nagroda Specjalna Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Mannheim za film Zaduszki (1962), Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1964), Nagroda literacka Fundacji im. Kościelskich (1964), dyplom Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Edynburgu za film Salto (1967), Nagroda Specjalna Jury Lubuskiego Lata Filmowego w Łagowie za film Jak daleko stąd, jak blisko (1972), Nagroda Specjalna Międzynarodowego Festiwalu Filmów Autorskich w San Remo za scenariusz do filmu Jak daleko stąd, jak blisko (1973), Nagroda Fundacji Jurzykowskiego w Nowym Jorku (1975), Nagroda Radia Wolna Europa za książkę Kalendarz i klepsydra (1977), włoska nagroda „Premio Mondello” za książkę Kalendarz i klepsydra, Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I stopnia (Tadeusz Konwicki odmówił jej przyjęcia) (1989), Nagroda Jury 15. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni za twórczą interpretację Dziadów Adama Mickiewicza w filmie Lawa (1990), Nagroda Szefa Kinematografii za twórczość filmową w dziedzinie filmu fabularnego (1990), Nagroda Literacka im. Władysława Reymonta (2001), Polska Nagroda Filmowa „Orzeł” w kategorii: Za Osiągnięcia Życia (2002), Nagroda Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego za całokształt twórczości (2002), Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2005), Nagroda Krytyki Artystycznej im. Cypriana Kamila Norwida − Dzieło Życia (2006), Nagroda Miasta Stołecznego Warszawy (2007), Nagroda Literacka m. st. Warszawy (2008), Tytuł Wielkiego Ambasadora Polszczyzny (2008), Człowiek roku „Gazety Wyborczej” (2012), Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (2012).
O jego twórczości pisali w „Akcencie” m.in. Adam Michnik (1996 nr 2) i Anna Nasalska (1992 nr 2-3 oraz 1996 nr 2).
Członek Rady Programowej Wschodniej Fundacji Kultury „Akcent” od początku jej istnienia (1994).