Marek Paryż. Literacka panorama Europy Środkowowschodniej

History of the Literary Cultures of East-Central Europe. Junctures and Disjunctures in the 19^th and 20^th Centuries (Historia kultur literackich Europy Środkowowschodniej. Zbieżności i rozbieżności w XIX i XX wieku) to zakrojony na szeroką skalę projekt wydawniczy, który docelowo będzie obejmował cztery tomy, każdy o objętości pięciuset, sześciuset stron. Dotychczas ukazały się trzy części – w latach 2004, 2006 i 2007. Ta monumentalna publikacja należy do serii Comparative History of Literatures in European Languages (Historia porównawcza literatur w językach europejskich), prowadzonej przez prestiżowe amsterdamsko-filadelfijskie wydawnictwo John Benjamins we współpracy z Międzynarodowym Towarzystwem Literatury Komparatystycznej. Koordynatorami projektu, a zarazem redaktorami opublikowanych tomów, są John Neubauer z Uniwersytetu w Amsterdamie oraz Marcel Cornis-Pope z Virginia Commonwealth University w Stanach Zjednoczonych. Każda część History of Literary Cultures zawiera artykuły kilkudziesięciu specjalistów z uniwersytetów wschodnio- i zachodnioeuropejskich, tudzież amerykańskich i kanadyjskich, przy czym znaczącą grupę autorów stanowią osoby pochodzące z krajów Europy Środkowowschodniej, ale na stałe wykładające na Zachodzie. Stronę polską w tym projekcie reprezentują między innymi tak utytułowani literaturoznawcy, jak Monika Adamczyk-Garbowska, Zofia Mitosek, Ewa Wąchocka i Włodzimierz Bolecki.

Inaugurujący serię tom składa się z dwóch rozbudowanych części: pierwsza poświęcona jest literaturze z okresów przełomów politycznych, a druga wybranym gatunkom literackim, ze szczególnym uwzględnieniem powieści historycznej. Co ciekawe, redaktorzy przedstawiając historię związków literatury z najważniejszymi wydarzeniami politycznymi odwracają chronologię, to znaczy obierają za punkt wyjścia rok 1989 i doprowadzają tok narracji do końcowych dekad XVIII wieku. W ten sposób już na początku akcentują odzwierciedloną w tekstach symboliczną wymowę powtórzeń historycznych dramatów, jak również uczulają czytelnika na skomplikowane metody rekonstrukcji kontekstu. O ile tom pierwszy rzuca światło na zjawiska takie jak następstwo epok, czyli definiowane przede wszystkim w kategoriach temporalnych, o tyle drugi kieruje uwagę na uwarunkowania przestrzenne, koncentrując się na zagadnieniach mitologizacji miast (na przykładach Wilna, Tallina, Gdańska, Bukaresztu, Budapesztu, Pragi, Petersburga i innych), roli regionów w kształtowaniu zbiorowej świadomości lokalnych grup oraz indywidualnej estetyki wybranych pisarzy, znaczenia diaspory w procesie wyłaniania się „wyobrażonych społeczności” – by użyć słynnego terminu ukutego przez Benedicta Andersona. Tom trzeci podejmuje problematykę instytucjonalizacji literatury, powstawania kanonu, powiązań literatury z folklorem, dziejów narodowej krytyki literackiej. Planowany ostatni tom serii będzie zawierał omówienia charakterystycznych typów postaci w różnych tradycjach literackich Europy Środkowowschodniej.

Każdy tom gromadzi artykuły ogniskujące się na trzech, czterech kluczowych tematach, dzięki czemu kompozycja całości wydaje się spójna. A o tę spójność nie było łatwo, zważywszy na rozpiętość poruszanych zagadnień oraz na rozmaitość stylów i perspektyw licznych autorów. Nawiasem mówiąc, w kolejnych częściach History of the Literary Cultures zdarzają się rozdziały, w których przekrojowe, kilkunasto-, a nawet kilkudziesięciostronicowe omówienia sąsiadują z krótkimi szkicami na temat jednostkowych zjawisk. Takie strukturalne zróżnicowanie nie jest bynajmniej wadą publikacji, urozmaica rytm narracji. Zmienność perspektyw dobrze ilustruje zamieszczony w trzecim tomie podrozdział o cenzurze po drugiej wojnie światowej; otóż z jednej strony znajdziemy w nim teksty opisujące ogólne praktyki cenzorskie na Słowacji, Węgrzech, na Łotwie w epoce sowieckiej i w Polsce, a z drugiej – analizy sytuacji autorów, których perypetie z cenzurą wydają się symptomatyczne. Zatem Kees Mercks z Uniwersytetu w Amsterdamie w ciekawym artykule pokazuje różnice między trzema wersjami opowiadania Bohumila Hrabala Jarmilka i sugeruje, iż czeski pisarz, na skutek perswazji cenzora, albo przewidując cenzorskie obiekcje, usunął z najwcześniejszej wersji żartobliwe aluzje polityczne oraz fragmenty nieco obsceniczne i nadał stylowi utworu kształt bardziej standardowy.

Najistotniejsze kwestie, jakie musieli rozwiązać pomysłodawcy History of the Literary Cultures, dotyczyły metody odtworzenia kontekstów literackich i nieliterackich oraz naświetlenia powiązań między nimi, a także ujęcia opisywanych zjawisk w taki sposób, by pokazać ich narodową, etniczną czy też regionalną charakterystykę, a jednocześnie uwypuklić ponadnarodowe implikacje. We wstępie do całej serii Cornis-Pope i Neubauer formułują pytanie o istotę narodowej historii literatury i – nie negując takiej koncepcji literackiej historiografii – stwierdzają, że cechuje ją nieunikniona tendencja do zawężania pola widzenia i że opiera się ona na uprzywilejowanych narracjach, które często nie uwzględniają opisów doświadczeń grup, by tak rzec, mniej reprezentatywnych dla danej nacji, ale identyfikujących się z nią. W pewnym sensie polifoniczna struktura wszystkich tomów współgra z polifoniczną naturą utworów tworzonych na terenach Europy Środkowowschodniej w XIX i XX wieku, nierzadko w opozycji do hegemonicznych dyskursów narzucanych mniejszym narodom przez ówczesne mocarstwa; współgra też z sytuacją dialogu między tekstami wyrastającymi z różnych społecznych i kulturowych uwarunkowań.

Znamienne, że autorzy artykułów nie doszukują się na siłę podobieństw między procesami historycznoliterackimi; typowe analizy porównawcze pojawiają się raczej okazjonalnie, ale są one znaczące – wspomnijmy choćby omówienie gatunku powieści rodzinnej na podstawie dzieł Isaaca Bashevisa Singera i Włodzimierza Odojewskiego pióra Zofii Mitosek w pierwszym tomie. Takie przedstawienie tematów nie umniejsza komparatystycznej wartości esejów pomieszczonych w History of the Literary Cultures, albowiem istotą porównań jest – albo ewidentny, albo implikowany – paralelizm zjawisk ujętych pod kątem dziedzictwa określonych społeczności lub z perspektywy osobistych przeżyć pisarzy.

Równoległe przedstawienie procesów, jakie dokonywały się w literackich kulturach Europy Środkowowschodniej na przestrzeni ostatnich dwóch wieków, nie tylko pozwala wychwycić estetyczne i historyczne korespondencje, ale też zachęca do zastanowienia się nad ewentualnymi punktami zbieżnymi w tych obszarach, które nie zostały opisane. Na przykład gdy w zamieszczonym w pierwszej części podrozdziale, poświęconym problematyce historycznej w kinematografii, pojawia się szczegółowe omówienie filmów Istvána Szabó, od razu powstaje pytanie o innych reżyserów wschodnioeuropejskich uwikłanych w dzieje regionu w niemniejszym stopniu niż węgierski mistrz kina. Dokonując koniecznej selekcji tematów, Cornis-Pope i Neubauer zbudowali swoisty system odniesień, względem którego – na zasadzie analogii lub przeciwieństwa – można analizować te zjawiska, które nie zostały uwzględnione w History of the Literary Cultures, lub też obecne są tylko we wzmiankach. Rzecz jasna redaktorzy nie dążyli do stworzenia zgoła utopijnego „dzieła zamkniętego”, wszak trudno wyobrazić sobie jakąkolwiek wyczerpującą formułę opisu historycznoliterackiego, a już zwłaszcza w skali ponadnarodowej. Autorzy artykułów nakreślili kontury literackiej mapy Europy Środkowowschodniej, ale wypełnili tylko niektóre wyeksponowane na niej miejsca.

Literatura tworzy wielowymiarowe relacje z kontekstami nieliterackimi, ale też sama dla siebie wyznacza kontekst w postaci tradycji literackiej. Tradycja zaś stanowi pole napięć, w którym jedne rodzaje narracji konkurują o prymat z innymi. Odzwierciedleniem tego procesu jest z kolei powstawanie kanonów oraz zmiany, jakie z biegiem czasu w nich zachodzą. Kwestia kanoniczności tekstów literackich należy do tych zagadnień, które najbardziej zaprzątają uwagę redaktorów i autorów History of the Literary Cultures, o czym świadczy na przykład to, iż w trzecim tomie znalazł się duży rozdział o tworzeniu narodowych historii literatury. Wszakże prawie każdy rozdział zawiera artykuły, które jeśli nie stawiają bezpośrednich pytań o status najwyraźniej obecnych w kanonie utworów oraz trendów pisarskich i artystycznych, to takowe pytania implikują. Zatem w pierwszym tomie serii obok omówień twórczości polskich romantyków, tekstów z czasów pierwszej i drugiej wojny światowej, pisarstwa okresu odwilży czy też poezji dwudziestowiecznej, znalazł się szkic Moniki Adamczyk-Garbowskiej i Antony’ego Polnsky’ego o literackim dorobku polskich Żydów. Kilka esejów poświęconych dziełom wschodnioeuropejskich pisarzy żydowskich pomieszczono również w drugim tomie, gdzie jednym z przewodnich wątków jest wielokulturowy charakter miast Europy Środkowowschodniej, postrzeganych jako przestrzenie przenikania się kultur i powstawania hybrydycznych form sztuki. Autorzy History of the Literary Cultures rekonstruują znane kanony i jednocześnie poszerzają ich granice; to pierwsze zadanie jest o tyle istotne, że mamy do czynienia z publikacją adresowaną do czytelników anglojęzycznych, niekoniecznie posiadających specjalistyczną wiedzę. Tacy odbiorcy często potrzebują informacji dość rudymentarnych.

History of the Literary Cultures of East-Central Europe to publikacja pod wieloma względami wyjątkowa. Imponuje skala projektu i różnorodność tematów. Wartość informacyjna zebranych artykułów jest ogromna. Autorzy esejów przypominają o znaczeniu pisarzy z Europy Środkowowschodniej w kanonie literatury światowej. Wreszcie History of the Literary Cultures może się okazać nieocenioną inspiracją dla naukowców jako świadectwo wręcz nieograniczonych możliwości komparatystyki literackiej.