Światło literatury – spotkanie z Pawłem Huelle

Świat dzieje się jak opowieść. Pisarz w „środowisku mowy”
Spotkanie z Pawłem Huelle – epikiem i dramaturgiem

26 kwietnia 2017, godz. 18:00
Łazienki Królewskie w Warszawie, Pałac na Wyspie

Światło literatury
wstęp wolny

---

Cechy warsztatu pisarskiego Pawła Huelle na tle klasyki światowej literatury scharakteryzuje prof. Mirosława Modrzewska. W dyskusji, którą poprowadzi Bogusław Wróblewski, zapytamy o mechanizmy pamięci indywidualnej i zbiorowej oraz o wyjątkowość Gdańska jako sceny powszechnego dramatu historii i prywatnych dramatów jednostkowych bohaterów dzieł Pawła Huelle.

 

„Mowa jest w takim samym stopniu naszym środowiskiem, co tlen czy woda. (…) Logos jest tak naprawdę wyzwaniem, przeznaczeniem i obowiązkiem pisarza”. W dialogicznym tekście Rozmowy nad Motławą, Sekwaną i Wezerą (2010) Paweł Huelle stawia sobie wysokie wymagania warsztatowe, ale także duchowe, dotyczące sposobu kształtowania kreacji pisarskich w skomplikowanym świecie wielu kultur i obserwowanej inflacji pojęć.

Powieściowy debiut Pawła Huelle miał miejsce właśnie w takiej sytuacji. Był rok 1987. Żyliśmy wtedy w trudnych warunkach po doświadczeniu stanu wojennego i w braku nadziei. Na okładce pierwszego wydania Weisera Dawidka jest fotografia starego przedwojennego mostu nad nieczynnym wałem kolejowym w rejonie Brętowa. To teren dzieciństwa i młodości autora w okolicy Wrzeszcza przy lesie. Niedaleko mieszkaliśmy i chodziliśmy do szkoły podstawowej. Nie sposób było przewidzieć, że książka ta zaważy na sposobie pojmowania gdańskiej rzeczywistości przez tak wielu ludzi na świecie.

Doświadczenie czytelnicze powieści Weiser Dawidek dotyczy nie tylko emocji związanych z powtórnym przeżyciem przestrzeni dzieciństwa i młodości: szkoły, ulic, spacerów w kierunku kina albo kościoła, alei kasztanowych, lasów oliwskich, cmentarza Srebrzysko z przylegającym do niego szpitalem dla psychicznie chorych czy plaży w Jelitkowie. Mimo żartobliwego tonu narracji o przygodach kilkorga młodych ludzi w roku 1957 (rok urodzin P.H.) zdumiewa intymna wspólnota przeżyć, którymi autor dzieli się ze swoimi czytelnikami. Pozornie nieważne miejsca i proste zdarzenia, w jakie uwikłani są jego bohaterowie, ukazują sytuację opresji przesłuchiwanych, ściganych, oskarżanych i oszalałych. To, co najważniejsze w tym świecie, dzieje się w ukryciu i nie wszyscy to rozumieją. Nie wszyscy też wiedzą tyle, ile Dawid Weiser, żydowski chłopiec, o historii miasta, która kryje wiele tajemnic – pięknych, tragicznych, strasznych. Pamięć historyczna jest dla Pawła Huelle istotną motywacją jego pisania, a narzędziem poznawczym jest twórcza wyobraźnia. Huelle buduje literacki świat Gdańska i okolic, często posługując się narracją pierwszoosobową. Fabuła opowieści zyskuje przez to cechy autobiografii. Ale jest to także zapis faktów i znaczeń, które autor-erudyta wydobywa z historycznej przeszłości polsko-niemiecko-kaszubskiej.

Czytelnik powieści Mercedes-Benz. Z listów do Hrabala (2001), Castorp (2004) i Śpiewaj ogrody (2014) równolegle z rozwojem akcji śledzi wędrówkę autora w labiryncie jego biblioteki. Wielość i wieloplanowość kreowanych przestrzeni wchodzi w literackie relacje z innymi dziełami literatury: Tomasza Manna, Güntera Grassa, Bohumila Hrabala i innych pisarzy europejskich. Pamięć historii jest dla autora równie ważna jak pamięć o wcześniejszych tekstach i autorach.

Wrażliwość historyczna i polityczna Pawła Huelle ma zawsze wymiar osobowy – dotyczy sytuacji konkretnych postaci i jego własnej sytuacji. Tak jest w cytowanym często opowiadaniu Poczta rowerowa z tomu Opowieści chłodnego morza (2008), które ma charakter autobiograficznego wspomnienia strajku sierpnia 1980 roku. Autor wziął w nim udział jako kolporter podziemnych czasopism, a następnie współzałożyciel Niezależnego Zrzeszenia Studentów. Pracował jako dziennikarz w biurze prasowym „Solidarności”. Ale w opowiadaniu jest także mowa o tym, że pisał pracę dyplomową na temat romantyzmu ukraińskich opowiadań Iwaszkiewicza. Romantyczne seminarium polonistyczne profesor Marii Janion, ukończone w 1980 r., z pewnością miało ogromne znaczenie dla jego dalszej działalności.

Utwór Poczta rowerowa zawiera wiele charakterystycznych dla pisarza postaci i motywów, które świadczą o głębokim przeżywaniu międzyludzkich relacji, a szczególnie przyjaźni. W swojej skromności, jakby synekdochicznie, pisarz przedstawia „własną sierpniową rewolucję” jako nocną jazdę rowerem. W centrum uwagi autora-narratora jest natomiast postać ociemniałego Lucjana umierającego od kilku miesięcy w mieszkaniu na poddaszu. Starszy krewny narratora, kuzyn Lucjan, były więzień gułagu, erudyta, tłumacz, czytelnik Biblii i Wergiliusza, jest źródłem taksonomii wartości w świecie tego utworu. Autor wspomina jego łacińskie cytaty jak ostrzeżenia przed nieznaną przyszłością, ciemnością i niewidzeniem: „Ibant obscuri sola sub nocte per umbras” – „Szli przez noc pustą mroczni po omacku”¹.

Pusta noc, czuwanie nad zwłokami, grzebanie w grobach i chaos to motywy powracające w twórczości Pawła Huelle. Jego narrator często podąża za czymś w ciemnościach, zmaga się z nadchodzącą nieuchronnie śmiercią, z pustką duchową lub chaosem uczuć, jak w opowiadaniu Mimesis, albo z wiatrem i zamiecią, jak w opowiadaniu Wuj Henryk. Świat Pawła Huelle nierzadko przybiera kształt mrocznego labiryntu, a postaci, które „powróciły z piekła”, jak Lucjan, mają świadomość, że rzeczywistość, w jakiej żyją, w każdej chwili może się „zmienić, ulec destrukcji, nagłemu rozpadowi, zatarciu, rozproszeniu”. W końcówce powieści Ostatnia wieczerza (2007) czytamy o ogarniających narratora ciemnościach, o schodzeniu w głąb sieci korytarzy „proroka Jana, nazwanego Dwunastym”, który jako pacjent szpitala psychiatrycznego ma „wypełnić czas”, a „jego przeznaczeniem jest cierpienie” oraz rozkład biologiczny i duchowy jego świata.

Ponury labirynt wydarzeń opisywany w powieściach albo opowiadaniach, takich jak Ukiel, Mimesis czy Piętnaście kieliszków żandarma Polankego, w którego świecie „wiatr szaleje nad pustkowiem”, może podlegać nieogarnionej metamorfozie czasoprzestrzennej, ale w każdej ze skomplikowanych rzeczywistości istnieje pewien, choćby zaimplikowany, porządek rzeczy albo wyrazista postać, za którą podąża autor, jak tytułowy bohater opowiadania Wuj Henryk – były żołnierz AK, heros, Hiob współczesny, narciarz utrzymujący swoje ciało w bezustannej gotowości do podjęcia „marszruty”. Nie na darmo wizerunek Pawła Huelle znalazł się wśród dwunastu apostołów na słynnym obrazie Macieja Świeszewskiego Ostatnia wieczerza, Jan Kott obdarzył jego prozę nazwą własną – „realizm mistyczny”, a Antoni Libera nazwał narrację w Weiserze Dawidku „małą ewangelią” – zmitologizowanym opisem „żmudnego procesu odzyskiwania wolności i godności”.

Huelle z rozmachem buduje parantele z dziełami wielkich autorów (Hrabala, Manna), tak jak wcześniej robił to, na przykład, Byron w stosunku do Goethego, rozwijając motywy faustowskie. Posądzano angielskiego pisarza o „imitatorstwo”, ale tylko do momentu jego śmierci, po której Goethe zmitologizował postać Byrona na wieki w Fauście jako Euforiona – ducha nowoczesnej poezji i uosobienie wolności. Te same tematy i motywy poznania, doświadczenia, także naukowego, choroby, melancholii podejmuje po Goethem Tomasz Mann, a za nim Paweł Huelle, najpełniej w powieści Castorp. Huelle mitologizuje w ten sposób przestrzeń swojego miasta i budując sieć podobieństw stylistycznych, czyni tę przestrzeń uniwersalną.

Podobnie skomplikowana literacko jest powieść Śpiewaj ogrody (2014). Autor splata w niej wątki literackie i muzyczne, nawiązując do braci Grimm, Goethego, Wagnera, i tworzy historię o Gdańsku, której zwornikiem jest organizator przeprowadzek – przewoźnik Bieszk, kaszubski Charon.

Trzeba jednak dodać, że duchowości i mistycyzmowi Pawła Huelle towarzyszy żart i refleksja nad skomplikowaniem życia, w którym wielkość i tajemniczość mieszają się z naiwną prostotą ludzkich motywacji i poczynań. W przywoływanym już opowiadaniu Poczta rowerowa narrator wspomina religijną atmosferę lat osiemdziesiątych – duszpasterstwo akademickie pełne urodziwych dziewcząt i chłopców i kaplicę wypełnioną „erotycznym napięciem”.

Aksjologiczne uporządkowanie rzeczywistości w świecie Pawła Huelle dobrze widoczne jest także w opowiadaniu Winniczki, kałuże, deszcz z tomu Byłem samotny i szczęśliwy (2003). Niebezpieczny świat podziemny to świat ciemności przypominający piekło, „labirynt pieczar”, w którym jednak huczy życiodajna woda. To z ziemi, z kanałów i z grobów, od umarłych przychodzi pomoc i siła przetrwania, choćby w postaci ślimaków-winniczków, rozmnożonych od wilgoci „wysłanników świata podziemi”, które zebrane i sprzedane zapewniają przetrwanie.

Wiele jego historii i dramatów zbudowane jest na semantycznych napięciach między systemami interpretacji, które pochodzą z rozmaitych kultur, języków, religii i narodowości – polskiej, kaszubskiej niemieckiej, żydowskiej czy skandynawskiej. Różnorodne są także literackie wcielenia autora: młodzieniec, podróżnik, marzyciel, poeta, satyryk, dramaturg, polityk. Skromny i przyjacielski, szczery i odważny, klarowny i niezachwiany, porusza finezją i delikatną powściągliwością zmysłowego opisu. Intelektualny niepokój i przeświadczenie autora o konieczności dialogu spowodowały, że jego „środowisko mowy” pomnożyło się o co najmniej dwadzieścia jeden języków, a jego sposób istnienia wśród innych pisarzy i obcych literatur budzi podziw na świecie.

Mirosława Modrzewska