Znikający język
O współczesnej poezji łotewskiej
Łotwa – „dawna kolonia zachodnia nad Bałtykiem”1, jak zwykł w swoich monumentalnych opracowaniach historyczno-etnograficznych określać tę krainę jeden z najważniejszych XIX-wiecznych badaczy Inflant Polskich Gustaw baron Manteuffel-Szoege – wciąż wymyka się polskiej świadomości. Nietrudno tam dziś dotrzeć, a przecież owa przestrzeń opiera się w jakiś niewytłumaczalny i skuteczny sposób naszym próbom osadzenia jej w dyskursie historycznym, terytorialnym czy kulturowym. Łotwy nie łączą silne i trwałe związki z Polską, choć polska mniejszość stanowi 2,2% ogółu tamtejszego społeczeństwa (dane ze spisu ludności w 2011 roku2). Kulturowe dziedzictwo tych ziem nie stało się też podstawą relacji porównywalnych z tymi, jakie w dziedzinie kultury Polacy starają się podtrzymywać z Wileńszczyzną czy dawną Galicją Wschodnią z centrum we Lwowie – mimo że do I rozbioru w 1772 roku znaczna część obecnego terytorium Łotwy, czyli Inflanty Polskie, miała za sobą ponad 200 lat przynależności do Rzeczypospolitej3.
Dlaczego Inflanty Polskie, jako jedna z peryferyjnych kultur polskiego pogranicza [a z nimi także kultura współczesnej Łotwy jako niepodległego państwa – przyp. O.A.W.], przepadły w dyskursie centralnym4 – to pytanie wciąż aktualne, czekające na podjęcie i, co istotne, otwierające rozległe pole do gruntownych interdyscyplinarnych badań naukowych.
Jakkolwiek wspomniany już Gustaw Manteuffel, dążąc w swoich pismach do wyodrębnienia niezależnej łotewskiej historii, polityki, społeczeństwa, sztuki, literatury, a przede wszystkim języka5, odegrał ważną rolę w kształtowaniu się autonomicznego charakteru kultury łotewskiej, to obecnie – po wielu wiekach politycznych tarć pomiędzy wpływami niemieckimi i rosyjskimi – dla Łotwy psychogeograficznym i cywilizacyjnym punktem odniesienia jest (…) przede wszystkim Skandynawia6.
Łotewska przestrzeń kulturowa to wciąż mozaika wielonarodowościowego, wielojęzycznego i wielowyznaniowego dziedzictwa, choć dziś w pewnej mierze ulega ona wyraźnej polaryzacji, podziałowi na to, co czysto łotewskie, i to, co – paradoksalnie – związane z rosyjskojęzyczną mniejszością. Z jednej strony mamy więc obraz kraju, który nie poddaje się stereotypowemu postrzeganiu i dąży do ścisłego związku z europejskim Zachodem, z drugiej – na pierwszy plan wydobywa się kulturalną dwukierunkowość i uleganie wpływom ze Wschodu, nasilonym po uzyskaniu przez Łotwę niepodległości w 1991 roku7.
Ta dwubiegunowość oddziałuje na postrzeganie kultury łotewskiej, gdyż generuje nieco problematyczną konieczność stałego rozróżniania tego, co łotewskie, zakorzenione w narodowej tradycji, lecz ukryte w wyniku historycznych zawirowań, od tego, co narzucone i przyswojone pod przymusem, a więc powierzchowne. Rodzi to pewien obraz kulturowej przestrzeni „ezopowej”, funkcjonującej pod presją utrzymania indywidualnego, odrębnego charakteru za cenę podporządkowania.
Jak w związku z tym „odkryć” Łotwę dla statystycznego Polaka? Szczególnie teraz, gdy pojęcie polskości w odniesieniu do relacji polsko-łotewskich jest przez rosyjską propagandę z premedytacją łączone z negatywnie nacechowaną kategorią kolonializmu, co doraźnie służyć ma manipulowaniu świadomością społeczną i samooczyszczaniu się z przewin? Być może odpowiedź przynosi literatura.
(…)
Ciąg dalszy w wydaniu tradycyjnym „Akcentu”.
1 K. Zajas: Gustaw Manteuffel projektuje Inflanty (w:) G. Manteuffel: Inflanty Polskie oraz Listy znad Bałtyku. Wstęp, redakcja i opracowanie tekstu K. Zajas. TAiWPN Universitas, Kraków 2009, s. XXII.
2 Results of the Population. Population and Housing Census 2011 in Latvia. https://www.csb.gov.lv/en/statistics/statistics-by-theme/population/census/search-in-theme/183-results-population-population-and-housing-census (01.08.2021).
3 28 listopada 1561 roku w Wilnie mistrz zakonu krzyżackiego Gotthard Kettler poddał ziemie Inflant królowi polskiemu Zygmuntowi Augustowi (tzw. pakt wileński). Inflanty były odtąd wspólną własnością Polski i Litwy; stały się też trzecią częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów – obok Korony Królestwa Polskiego oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zob. W.A. Serczyk: Iwan IV Groźny. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2004, s. 127; S. Karwowski: Wcielenie Inflant do Polski i Litwy 1558-1561 roku. Poznań 1873 (źródło on-line: https://www.sbc.org.pl/dlibra/show-content/publication/edition/5712?id=5712; 01.08.2021).
4 K. Zajas: Gustw Manteuffel…, dz. cyt., s. IX.
5 Gustaw Manteuffel jest uważany w Łotwie za pierwszego autora piszącego w języku łotewskim, a dokładniej we wschodniej jego odmianie, czyli dialekcie łatgalskim. Zob. K. Zajas: Gustw Manteuffel…, dz. cyt., s. XIV.
6 S. Szabłowski: Ryga w centrum świata. „Dwutygodnik.com” 2018, wydanie 246, https://www.dwutygodnik.com/artykul/7988-ryga-w-centrum-swiata.html (02.08.2021).
7 Dwumilionowa Łotwa ma największą mniejszość rosyjską spośród państw bałtyckich. Oficjalnie to ok. 26% (ok. 556 tys. mieszkańców według spisu ludności z 2011 roku), jednak liczby te są zaniżone, ponieważ w kraju żyje potężna (stosunkowo) grupa bezpaństwowców. Ok. 300 tysięcy mieszkańców nie posiada pełni praw, w tym prawa wyborczego, i legitymuje się paszportem bezpaństwowca. To głównie przedstawiciele sowieckiej ludności napływowej, która po upadku ZSRS nie spełniła wysokich wymogów niezbędnych do uzyskania obywatelstwa, przede wszystkim nie zdała egzaminu z języka łotewskiego. De facto są oni obywatelami drugiej kategorii, dla których zamknięta jest np. długa lista zawodów. Zob. J. Prus-Wojciechowska: Ukraiński scenariusz dla Rygi? „Polityka”, 6 maja 2014, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/1578969,1,ukrainski-scenariusz-dla-rygi.read?backTo=https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/1595699,1,lotwa-kto-swoj-a-kto-obcy.read (02.08.2021).
