Zapiski polonijne w kontekście włoskim
(…)
Polska diaspora nosi nazwę Polonii (Wikipedia); Polonia: Polacy mieszkający stale poza granicami Polski; kolonia polska (Słownik wyrazów obcych, PWN). Zwróćmy jeszcze raz uwagę na niektóre aspekty terminu „Polonia”. Otóż „diaspora”, słowo pochodzenia greckiego (diasporà – rozproszenie), oznacza rozproszenie członków danego narodu i ogólnie rozproszonych społeczności obcego pochodzenia czy religii. Jak wiemy, wszystkie terminy ze sfery kultury duchowej, począwszy od pojęcia „idea” (z greckiego: kształt), powstały drogą abstrakcji z języka kultury materialnej; pod tym względem pierwotne znaczenie pojęcia diaspora jest wyjątkowo sugestywne, a nawet ładne; oznacza rozrzucone ziarna. Innymi słowy, Polonia, to rozrzucane polskie ziarna poza Polską.
Ale jak każdy termin określający zbiorowość, w którego znaczeniu pełnią równoważną rolę kryteria społeczne i subiektywne, zawiera treści nadawane mu podczas jego historyczno-społecznej formacji (tak jest np. z pojęciem narodu). Z nazwą Polonia spotykamy się już w tekstach niektórych przedstawicieli Wielkiej Emigracji, niemniej jednak jej treść była wówczas inna, oznaczała środowisko polskie, które zachowywało polskość połączoną z walką o niepodległość ojczyzny i z determinacją do powrotu do niej i do jej odbudowy. Po odrodzeniu się Polski w 1918 roku rozumienie nazwy Polonia zmieniło się i poczęto nią oznaczać paralelne polskie środowiska emigracyjne na obczyźnie. Ani wówczas, ani później nazwą tą nie obejmowano tych środowisk, które nie miały źródeł emigracyjnych, a więc rzesz Polaków mieszkających na obszarach byłej I i II Rzeczypospolitej zajętych przez inne państwa. Są to w gruncie rzeczy mniejszości, dzisiaj określane mianem mniejszości narodowych lub etnicznych. Polonią w owym znaczeniu nie byli sybiracy, Polacy zesłani przez carat i później przez władze sowieckie do odległych republik radzieckich oraz Polacy, którzy nie emigrowali, ale znaleźli się na obczyźnie w wyniku przesunięcia granic. Chodzi tu o wszystkie zbiorowości Polaków na tak zwanym Wschodzie (np. na Litwie, na Białorusi i Ukrainie). Trwałe ślady takiego pojmowania nazwy odnajdujemy jeszcze dzisiaj; świadczy o tym między innymi nazwa: Komisji Senackiej do Spraw Łączności z Polonią i Polakami za Granicą. Obecnie odnosi się wrażenie, że wskazane w niej rozróżnienie między Polonią i resztą Polaków za granicą zaczyna się zacierać w świadomości społecznej. Zauważa się tendencję do obejmowania nazwą Polonia wszystkich Polaków żyjących za granicą, czego potwierdzeniem są powyżej przytoczone sformułowania definicyjne. Niemniej jednak tradycyjne jej znaczenie zawiera w sobie pewne oryginalne treści w odróżnieniu od określeń innych form obecności Polaków za granicą, którymi są „emigracja” i „mniejszość narodowa” (lub „etniczna”). Pierwsza jest efektem decyzji opuszczenia kraju i osiedlenia się na obczyźnie w roli imigranta (z reguły nie na stałe, z intencją powrotu). Natomiast mniejszość narodowa, w sensie społecznym, a nie polityczno-prawnym, nie jest zbiorowością powstałą w wyniku emigracji, lecz okoliczności historycznych i demograficznych.
Sens pojęcia „Polonia” jest określony przez jego odniesienia społeczne. Są nimi trzy elementy: polskość, obcość i emigracja, które stanowią zespół form i wartości społecznych i kulturowych zobiektyzowanych przestrzennie, a nawet instytucjonalnie, ale są one przede wszystkim wartościami subiektywnymi, przeżywanymi przez jednostkę. Inaczej mówiąc, są korelatami świadomości społecznej i jednostkowej, a nie jedynie kategoriami społecznymi i statystycznymi. A zatem Polonia jest zbiorowością społeczną tworzoną przez Polaków i osoby polskiego pochodzenia żyjące za granicą: dążąc do bezkonfliktowego zaadaptowania się do życia w kraju obcym (z przeznaczenia lub z wyboru), formują oni specyficzne środowisko o trwałych strukturach organizacyjnych i orientacji kulturowej, w których polskość wprawdzie pełni funkcję wartości podstawowej, ale nie wyłącznej. W rzeczy samej, Polonia jest w znacznym stopniu efektem przejścia z egzystencji tymczasowej (imigrant, przesiedleniec, członek mniejszości narodowej) do egzystencji ustabilizowanej (polonus); jest przejawem uznania nowego środowiska za swój dom, przejawem poczucie bycia „u siebie”, a nie „u kogoś”. Krótko mówiąc, „Polonia” jest to utrwalona tradycją historyczną nazwa polskich społeczności emigracyjnych, które kultywują wartości kultury polskiej jednocześnie z poczuciem integracji ze społeczeństwem zamieszkania.
(…)
Wspomniałem o uwarunkowaniach kontekstowych, dlatego słusznie będzie wrócić do kontekstu włoskiego, który stał się już moim rodzimym kontekstem. Otóż w sensie – powiedzmy – genetycznym, polskie środowisko polonijne i imigracyjne we Włoszech ma swoje korzenie w różnych falach (a może typach) emigracji. Mówiłem już o fali „solidarnościowej”, o pielgrzymkowej i o kryptozarobkowej. Należy zatem poświęcić kilka słów innym falom emigracyjnym, a mianowicie fali „historycznej”, „kombatanckiej”, „religijnej”, „małżeńskiej”, „intelektualno-artystycznej” i „zarobkowej”.
(…)
