Spis treści numeru 4/2019

Pisanie przestrzenią

O twórczości Andrzeja Stasiuka

(…)

Szczegół – wycinek rzeczywistości

W twórczości Stasiuka bardzo ważna jest szczegółowość opisów miejsc. Dokładność w wymiarze topograficznym stanowi jeden z elementów składających się na sposób obrazowania świata zewnętrznego. Jak tłumaczy sam autor: Proza tak naprawdę składa się z mięsa, więc z detali, z zapachów, ze szczegółów i zmysłowości. Nawet taka statyczna proza musi to mieć, całe „mięcho świata”. Piszemy o tym, czym jest świat, dlatego potrzebne są te szczegóły, zapachy i smaki. Na tym polega epika, żeby pisać o rzeczach bardzo ważnych za pomocą tego szczegółu i detalu, proza nie może być złożona z samych idei i wymysłów, bo ktoś musi nam w nią uwierzyć¹. Drobiazgowość opisu pozwala wejść w literacki świat przedstawiony, co sprawia, że czytelnik ma wrażenie przeniknięcia do wewnątrz opowiadanych historii, dokładnie wie, w którym miejscu znajdują się wspominane w utworze obiekty, takie jak np. przystanek, kiosk, sklep monopolowy czy stacja benzynowa: Potem obszedł Rynek, minął magistrat z wieżyczką i zegarem, zatrzymał się na chwilę przy sklepie Levisa, pokręcił głową nad cenami portek bez kantów, skręcił w prawo, minął knajpę Piotra Nowaka, z której ktoś ostatnio podprowadził żółwia z baseniku z wodotryskiem, minął sklep pana Wacka z materiałami piśmiennymi, popatrzył na stojący od tygodni szereg taksówek, przeciął Piekarską i po paru stopniach wszedł do sklepu z rowerami². Miejsca zlokalizowane zostały jak na mapie, autor skrupulatnie przywołuje nazwy ulic i sklepów. Odbiorca wędruje z bohaterami i razem z nimi obserwuje rzeczywistość, która filtrowana jest przez język, jakim posługuje się pisarz. W centrum ma się znajdować nie tylko człowiek, ale również wszystko, co go otacza. Gdy patrzymy na rzeczywistość z szerszej perspektywy, docieramy do tego, co z bliska nie jest widoczne.

Częścią świata zewnętrznego są istoty i zjawiska, które przez swoją powszedniość przestały budzić nasze zainteresowanie. Szczególne zagrożenie dla człowieka jako obserwatora rzeczywistości i aktywnego uczestnika zachodzących w niej zdarzeń widzi Stasiuk w świecie zapośredniczonym przez telewizję, telefony i media. Tłumaczy to na prostym przykładzie: wchodząc do tramwaju, człowiek zauważa jedynie podróżnych wpatrzonych w ekrany telefonów, zamkniętych w swoim własnym świecie, pochylonych nad tym, co wirtualne, podczas gdy przestrzeń za szybami nie przyciąga ich uwagi, nie oferuje niczego nowego. Nie dostrzegamy budynków i miejsc, które wielokrotnie mijamy w ciągu dnia. Pisarz pośrednio próbuje zachęcić nas, abyśmy się na chwilę zatrzymali, posłuchali świata, „poocierali się” o przestrzeń i dostrzegli w niej to, co autentyczne i prawdziwe, czego nie możemy znaleźć na ekranach telefonów.

To właśnie miejsce, w którym się znajdujemy, ma na nas bardzo duży wpływ. To ono zmienia nasze postrzeganie rzeczywistości, system wartości, priorytety. Pustka i cisza powodują, że głośniej i intensywniej słyszymy swoje wnętrze, czego trudniej doświadczyć w wielkiej metropolii: Bo przecież jesteśmy zwierzętami, chociaż ze wszystkich sił staramy się o tym zapomnieć. Nieustannie się przebieramy, myjemy bez końca i wciąż paplamy, stłoczeni przy stołach we własnym towarzystwie, bo wydaje nam się, że tak wygląda życie człowieka. A jesteśmy bydlętami i czasem powinniśmy zakosztować ciszy i samotności. Takiej, jakiej doświadcza zwierzę, które nie wie, czy się narodziło, i nie wie, że umrze. Staje o świcie naprzeciw świata i nie ma pojęcia, że ktoś oprócz niego jeszcze jest³. Światy ludzi i zwierząt współistnieją ze sobą. Jest to szczególnie widoczne w opisywanym przez Stasiuka Beskidzie Niskim. Ludzie zajmują się tam hodowlą bydła, wypasem owiec, a życie, jakie prowadzą, bardzo często ściśle wiąże ich z życiem zwierząt. Nie możemy oddzielać od siebie tych dwu porządków, marginalizując znaczenie człowieka lub zwierzęcia. I choć świat ludzi jest często niebezpieczniejszy i brutalniejszy niż świat zwierząt, nie powinniśmy ignorować podobieństw: warto przyjrzeć się temu, co zwierzęce, aby zrozumieć naturę człowieka.

Miejsca pustki i nicości

Jako cel swoich podróży Stasiuk nieprzypadkowo wybiera miejsca, do których jeszcze nie dotarła komercjalizacja. Mają one w sobie coś z dzikości i pierwotności, dają człowiekowi poczucie obcowania z jego własną naturą. Miejsca takie pisarz odnajduje m.in. na Słowacji i w Słowenii, na Ukrainie i na Węgrzech, w Albanii, Czarnogórze, Mołdawii, Rumunii i Serbii. Wschód jest dla Stasiuka najbardziej interesujący, jest jak kolebka naszego istnienia i człowieczeństwa. To paradoks, że istotę świata tworzy pustka, ona to umoż­liwia człowiekowi konfrontację z nim samym. Pisarz porównuje się do buddyjskiego mnicha, do samotnika, który jedynie obserwuje rzeczywistość. Wielokrotnie przywołuje wspomnienia mongolskiego pejzażu, który jest źródłem poczucia szczęścia, spełnienia, a nawet quasi-erotycznych doznań: Łagodne wzgórza ciągnęły się po horyzont. Czasami pociąg wspinał się trochę wyżej i wtedy było widać, że za tym horyzontem jest następny taki sam i jeszcze jeden, i jeszcze. Bezdrzewna i bezludna przestrzeń miała szarożółtą, wyschniętą barwę czegoś, co czeka na pożar, na jedną zapałkę. Tam nie było nic. Czasami migały jakieś odległe zabudowania, chałupa z przylepionym chlewikiem, szopa na siano, a potem znowu otchłań powietrza i pofałdowana ziemia. Pojawiały się małe stada owiec. Towarzyszył im zawsze jeden człowiek, nie większy od szpilki⁴. Pusta przestrzeń przypomina tu pejzaż po ogromnym pożarze. Klaudia Snochowska-Gonzalez zauważa, że życie bohaterów jest w takich warunkach silnie naznaczone melancholią, a sam świat staje się odbiciem ich uczuć⁵. Melancholia owa przejawia się m.in w biernej postawie przyjmowania otoczenia takim, jakim ono jest, oraz w rutynizacji zachowań. Zatem to, co Stasiuk odnalazł w Beskidzie Niskim – pierwotność, pustkę, bliski kontakt z naturą – zauważa również na Wschodzie.

Oznaki melancholii pojawiają się także w opowiadaniach zebranych w książce Zima: Żadna rzecz się nie starzeje, tylko raz dwa trzy umiera. Najpierw jest nowa, a potem w jednej chwili do niczego się już nie nadaje i pustka wieje wskroś przedmiotów. (…) Zupełnie tak, jakby jakaś armia przegrała i cofała się w panice, jakby każdy chciał z tej rozpierduchy ocalić tylko własną głowę, a wszystko razem wygląda na państwowy ruch absolutnego wyrzeczenia⁶. W tekstach tych można dostrzec spojrzenie melancholika, które podszyte jest przeczuciem śmierci⁷. Szukając sensu w podróżach, bohater-melancholik przedstawia się jako White’owski nomada⁸. W swoich wyprawach za cel stawia sobie doświadczanie rzeczywistości, przemieszczanie się z miejsca na miejsce, obserwowanie ludzi i świata, przyglądanie się innym kulturom. Sam Stasiuk bardzo pragmatycznie podchodzi do odkrywania nowych miejsc: Przede wszystkim ja piszę po to, żeby zarabiać na życie. Staram się zachować taką harmonię między tym, co lubię, a co muszę, i to mi się czasami udaje. (…) Dlatego opłacam to swoje podróżowanie w jakąś nicość, powiedzmy, tym, co piszę, w końcu muszę mieć chociaż na paliwo. Nie ma w tym zamierzonej metafizyki, później człowiek odkrywa jakieś warstwy tego podróżowania, kiedy próbuje o nich opowiadać⁹. W efekcie opowiadanie o podróżach staje się dla Stasiuka pretekstem do podjęcia refleksji nad naszym człowieczeństwem, kulturą i cywilizacją. Tak jak miejsce składa się z wielu warstw – tych, które widzimy od razu, oraz tych, które są dla naszych zmysłów trudno dostępne – tak człowiek jest tym, co zewnętrzne i wewnętrzne. Dlatego łatwo możemy się w naszym otoczeniu przeglądać, odbijać jak w lustrze z naszą przeszłością i naszym człowieczeństwem.

(…)

  Całość w wydaniu tradycyjnym „Akcentu”.