Agata Firlej. Kolekcjonować, żeby być

Poczucie schyłku kultury, powiązane z dezintegracją osobowości żyjących w niej ludzi, bywa metaforyzowane jako potrzeba tworzenia i rozbudowywania kolekcji. W interesującej mnie tu współczesnej literaturze rosyjskiej, czeskiej, amerykańskiej, polskiej i ukraińskiej figura dziwnej (nietypowej, zaskakującej) kolekcji służy do prezentacji doświadczenia dezintegracji i lęku przed utratą pamięci. Doświadczenie to, projektowane na świat przedmiotów i zjawisk, ujawnia potrzebę zbierania, selekcjonowania, kategoryzowania i opisywania rozmaitych obiektów. Próby takie można zresztą odnaleźć nie tylko w literaturze i nie tylko współcześnie. Umberto Eco rozpoczyna Szaleństwo katalogowania od charakterystyki uniwersalnego modelu, jakim jest opis tarczy Achillesa i katalog okrętów u Homera, aby przejść do średniowiecznych enumeracji, które w XX wieku zainspirowały Jamesa Joyce’a¹. Autorowi Imienia róży zawdzięczamy refleksję o formach otwartych i zamkniętych kolekcji: te pierwsze, oparte na „cechach akcydentalnych traktowanych jako nieskończone”², stosowane są wtedy, gdy pogrążona w chaosie rzeczywistość postrzegana jest jako obszar niejasny, niepełny, o zatartych granicach; drugie – jakże rzadkie, spotykane chyba tylko u starożytnych – znamionują porządek, pewność opisującego co do własnej wiedzy na temat świata. Zygmunt Freud natomiast traktował kolekcjonowanie jako kompulsję i widział w nim objaw nerwicy natręctw: chory, według twórcy psychoanalizy, podporządkowywał się rytuałowi postrzeganemu jako obrona przeciwko żądzom, które nie powinny być zrealizowane, gdyż zagrażałoby to zaszczepionemu człowiekowi systemowi norm moralnych. Kolekcja w rozumieniu Freudowskim rodzi się więc z konfliktu na styku podświadomości i świadomości.

Renesansowe poczucie chaosu i dążenie do przewartościowania norm, a także zainteresowanie człowiekiem i światem, spowodowały powstanie dziwacznych kolekcji, nazwanych przez Holendrów „gabinetami osobliwości”. Zostały one efektownie opisane kilka lat temu w książce Phillipa Bloma To Have and to Hold – An Intimate History of Collectors and Collecting³. Europejscy bogacze lubowali się w kolekcjonowaniu nie tylko rzadkich roślin, dzieł sztuki i cennych win, ale również czaszek, zdeformowanych ludzi i zwierząt, trupów, embrionów, makabrycznych szczątków. Zbierali je niczym relikwie. Dwieście lat później angielski antykwariusz sir Thomas Philips twierdził, że posiada po jednym egzemplarzu każdej książki wydanej kiedykolwiek na świecie. W jego rodzinnym mieście, Londynie, za szylinga oglądać można było panoptikum, którego gwiazda – Julia Pastrana, Dama-Pawian, rzekomo córka Indianki i małpy lub niedźwiedzia, poliglotka, doskonała gospodyni – śpiewała ludowe pieśni i tańczyła hiszpańskie tańce. W tym samym czasie Austriak Franz Joseph Gall inkrustował ściany swojej rezydencji kolekcją ludzkich czaszek, a kolejnych dwieście lat później Amerykanin Alex Shear zgromadził ponad sto tysięcy przedmiotów, którymi otaczali się jego rodacy w połowie XX wieku: od metalowych puszek po coca-coli, przez lokówki, plastikowe figurki Elvisa Presleya, pozytywki, podwiązki, po gumy do żucia, temperówki, prezerwatywy i grzebienie. Wspomniany Phillip Blom twierdzi, że gromadzenie i kategoryzowanie przedmiotów wynika z potrzeby opanowania chaosu. Ludzie tak zwanych „epok przełomowych”, którzy mają szczęście lub nieszczęście znaleźć się w kulturowym „pomiędzy”, doświadczają chaosu i rozpadu – a ich reakcją obronną bywa kolekcjonowanie.

Bohaterowie Harpagoniady Konstantina Waginowa, zbioru opowiadań napisanych w 1932 roku w Rosji, przeżywają stan „imperialnej pustki”. Są to, jak pisze w posłowiu Adam Pomorski, garnące się do uniwersyteckiej wiedzy i kultury niedobitki inteligenckiej młodzieży, zmieszane ze zlumpenizowaną bohemą niedouków z półświatka, nieodległą od kryminalnego dna miasta i – często w tej samej osobie – od agentury politycznej, ludzie w menippejskiej prozie, sami będący kolekcjami: paznokci, włosów, zabawek, listów, lecz także snów, słów, opowieści czy piosenek⁴.

Jednego z bohaterów Harpagoniady widzimy podczas analizowania zbioru. Intymny czy wręcz konspiracyjny charakter tej sytuacji zintensyfikowany został dzięki grze światła i ciemności oraz teatralności sceny – samotny mężczyzna siedzi nocą przy stole pogrążony w zupełnej ciszy i kontempluje zgromadzone obiekty:

Kolekcjonowanie paznokci wiąże się poniekąd z fizjologizmem, charakterystycznym dla dzieł grupy literackiej OBERIU, do której należał Waginow. Jednakże w kontekście całości omawianego utworu – a nieustanne wędrówki od całości do fragmentu są konieczne – najistotniejsze wydaje się, że wśród obiektów zgromadzonych w pojawiających się tam kolekcjach odnajdziemy różnego rodzaju odpadki, pozostałości po człowieku i rozmaitych jego działaniach. Śmieci, zepsute zabawki, opróżnione pudełeczka, obcięte paznokcie i włosy – takich przedmiotów pożądają bohaterowie Harpagoniady. Oni sami – jak możemy stwierdzić – należą do gatunku „trash”¹, są społecznymi odpadkami, a zatem kolekcjonują to, co stanowi odpowiednik ich samych w stratyfikacji międzyludzkich układów. Wszystkie sfery egzystencji człowieka: jego praca, życie rodzinne, zainteresowania, idee, są mniej lub bardziej uporządkowane i jako takie poddane wewnętrznej i/lub zewnętrznej kontroli. Jedynie podświadomość, do której świat zewnętrzny nie ma dostępu, oraz śmieci są domeną nieporządku, dowolności. Pozbywając się materialnych śladów swej egzystencji, człowiek u Waginowa staje się bezbronny – pozostawia za sobą trop. Korzystają z tego Zbieracze, by na niższym poziomie (odpadków i śmieci) skopiować zasadę obowiązującą na piętrze wyższym: zasadę kontroli i porządkowania. W kontekście opanowanej chaosem i zarazem totalitarnej Rosji lat trzydziestych mechanizm ten budzi zgrozę.