Marek Bernacki. Praca jako los spełniony

Kamieniołom – „jeden z najgłośniejszych utworów Papieża”² – napisany w 1956 r., po raz pierwszy ukazał się drukiem na łamach miesięcznika „Znak” (nr 6 z 1957 r.) sygnowany pseudonimem literackim Andrzej Jawień. Poemat interpretować można co najmniej trojako. Po pierwsze, jako poetyckie świadectwo Karola Wojtyły przedstawiające mocno zakorzenione w pamięci autora doświadczenie pracy fizycznej z okresu okupacji hitlerowskiej. Po drugie, jako utwór o charakterze polemicznym napisany przez młodego księdza-poetę w czasach tzw. odwilży popaździernikowej kończącej okres wypaczeń ideologicznych w literaturze i sztuce polskiej (mroczny epizod socrealizmu). Po trzecie, jako dzieło o wymowie ponadczasowej i uniwersalnej, którego zasadniczym tematem jest namysł nad godnością ludzkiej pracy³, a jako takie – skierowane do wszystkich tych, którzy w trudzie rąk i pocie czoła czynią sobie ziemię poddaną. Chciałbym się skoncentrować przede wszystkim na pierwszym oraz na trzecim aspekcie omawianego utworu; drugi – niewątpliwie inspirujący i godny zbadania – pozostawiam na razie na boku⁴.

We wrześniu 1940 r. – na skutek uwarunkowań historycznych – 20-letni Karol Wojtyła, student drugiego roku polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego (zamkniętego przez nazistów w listopadzie 1939 r.), musiał podjąć pracę zarobkową, będącą warunkiem przetrwania w okupowanym Krakowie, wówczas stolicy Generalnej Guberni, według zasad narzuconych przez władze hitlerowskie⁵. Dzięki protekcji nauczycielki języka francuskiego, pani Jadwigi Lewaj (notabene córki nauczycielki Stanisława Wyspiańskiego), młody Wojtyła otrzymał Arbeitskarte i rozpoczął pracę w Ostdeutsche Chemische Werke (taką nazwę nosiły wówczas Zakłady Chemiczne „Solvay” zlokalizowane na przedmieściach Krakowa w dzielnicy Borek Fałęcki, położone nieopodal klasztoru Sióstr Matki Bożej Miłosierdzia, w którym mieszkała przed wojną siostra Faustyna Kowalska). Karol Wojtyła przepracował w tym przedsiębiorstwie niemal cztery lata: od września 1940 do sierpnia 1944 r. Początkowo zajmował się układaniem torów kolejki kursującej między kamieniołomem w Zakrzówku a zakładami w Borku. W liście do Mieczysława Kotlarczyka datowanym na 7 października 1940 r. Lolek donosił:

Po kilku miesiącach Wojtyła awansował na pomocnika strzałowego Franciszka Łabusia⁷, pomagając mu w wysadzaniu potężnych bloków skalnych. Fakt ten znalazł swe odzwierciedlenie w drugim fragmencie pierwszej części poematu zatytułowanej Tworzywo:

W latach 1942–1944 Karol Wojtyła, już jako student tajnych kompletów Wydziału Teologicznego UJ⁹, był zatrudniony przy oczyszczaniu wody w kotłowni fabrycznej „Solvayu”. Na koromyśle zakładanym na plecy dźwigał drewniane wiadra wypełnione mlekiem wapiennym służącym do zmiękczania wody w piecach. W tym czasie nosił prosty robotniczy drelich, a na bose nogi wzuwał drewniane chodaki. Ciężką pracę fizyczną, dzieloną wtedy z pasją teatralną (występy w tajnych przedstawieniach Teatru Rapsodycznego) oraz nauką i modlitwą Wojtyła zakończył w sierpniu 1944 r. Na polecenie kardynała Sapiehy – już jako młody kleryk – przeniósł się do Pałacu Biskupiego przy ul. Franciszkańskiej, a następnie – dzięki bezpośredniej interwencji Księdza Metropolity – został skreślony z listy pracowników Zakładów Chemicznych „Solvay”.

Do tego okresu, będącego ciężką, ale pożyteczną „szkołą życia”, Karol Wojtyła wielokrotnie powracał i – jeśli można tak powiedzieć – twórczo wykorzystywał i przetwarzał zarówno w duszpasterstwie, jak i w działalności naukowej i artystycznej. Doświadczenie pracy i fakt naocznego zetknięcia się z problemami środowiska robotniczego, które odtąd dobrze rozumiał, szanował i poważał, zaowocować miało w przyszłości m.in. pierwszym opublikowanym przez niego w 1949 r. na łamach krakowskiego „Tygodnika Powszechnego” artykułem Mission de France (reportaż o pobycie w Belgii wśród tamtejszych „księży robotników”)¹⁰, rozprawą filozoficzną Osoba i czyn (1952)¹¹, poematem Kamieniołom (1956), a w późniejszym okresie – jakże ważną encykliką społeczną Jana Pawła II Laborem exercens (1981), opublikowaną w 90 lat po encyklice Rerum novarum papieża Leona XIII¹².

Na zakończenie części faktograficznej warto przywołać słowa zapisane przez Ojca Świętego w autobiograficznym Darze i Tajemnicy, książce opublikowanej w 1996 r. w pięćdziesiątą rocznicę jego święceń kapłańskich:

Próbę interpretacji poematu Kamieniołom warto, jak sądzę, poprzedzić krótkim namysłem nad podobnym tematycznie obrazem francuskiego malarza Gustava Courbeta Kamieniarze. Obraz ten, namalowany w 1849 r.¹⁴, uchodzi za reprezentatywny przykład realizmu w malarstwie XIX wieku.

Tematem dzieła jest wysiłek fizyczny dwóch anonimowych robotników rozbijających bloki skalne na mniejsze kawałki, wykorzystywane później do utwardzania i brukowania dróg. Niewolniczy charakter pracy uwypukla wygląd postaci (postrzępione łachmany i zużyte obuwie) oraz kompozycja przestrzeni, w tle której rozgrywa się przedstawiana scena (nad rozjaśnionym słonecznymi promieniami niewielkim fragmentem drogi dominuje utrzymana w ciemnej tonacji stromizna zbocza, na szczycie którego widać fragment litej skały lub kamieniołomu wiszącego nad pracującymi niczym miecz Damoklesa). Na pierwszym planie artysta wyeksponował coś, dzięki czemu dzieło nabiera charakteru alegorycznej przypowieści – to delikatne zaokrąglenie przestrzeni przypominającej górny fragment tarczy zegara. Wrażenie kolistości podkreślają dodatkowo: pusty wiklinowy kosz stojący po lewej stronie młodzieńca, identyczny przedmiot wypełniony po brzegi tłuczniem, podtrzymywany przez robotnika na biodrze, oraz – ukryty w tle, po prawej stronie starszego mężczyzny, żeliwny garnek przykryty pokrywką z uchwytem. Te trzy okrągłe rekwizyty oraz wyraźne zakrzywienie przestrzeni pierwszego planu (czyli fragmentu drogi, na której robotnicy wykonują swą katorżniczą pracę) sprawiają, że na obraz można spojrzeć jak na „metaforę drogi” lub „alegorię zegara ludzkiego życia”. Niewykluczone, że na płótnie przedstawiono jedną i tę samą osobę w różnych fazach istnienia – młodzieniec ukazany po lewej stronie byłby wczesnym stadium życia tej samej postaci – starzejącego się mężczyzny ukazanego po stronie prawej. Analizując Kamieniarzy Courbeta pisał Radosław Doboszewski:

Zarówno przy realistycznym, jak i alegorycznym odczytaniu przedstawionej sceny, uderza wpisany w nią fatalizm podkreślany przez kolistą, a więc cykliczną wizję czasu zamkniętego. Słowa rozpoczynające Mit Syzyfa Alberta Camusa niemal same cisną się na usta:

Kamieniołom Karola Wojtyły składa się z czterech części nierównomiernych pod względem długości i ilości sylab w wersach. Część pierwsza zatytułowana Tworzywo obejmuje cztery wydzielone liczbami fragmenty, podzielone na mniejsze całostki (strofki). Tematem wiodącym tej części jest wzajemna zależność materii, reprezentowanej przez skały kamieniołomu, oraz różnorodnych form energii na ową materię oddziałujących: uderzeń młota kamieniarskiego czy rozsadzającego skały prądu elektrycznego. Ale mówi się tu także o energii ludzkiego bólu, pracy myśli i poruszeniach serca.