„Złoty Słownik” współczesnych pisarzy i badaczy literatury
Do najbardziej znaczących osiągnięć współczesnej polskiej leksykografii należy niewątpliwie słownik biobibliograficzny pt. Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Tom pierwszy (hasła na litery A-B) ukazał się w 1994 r. i od tego czasu z regularnością godną podziwu publikowane są kolejne woluminy. Edytorem słownika są Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne w Warszawie. Aktualnie w księgarniach jest jeszcze osiągalny tom dziewiąty (wydany w 2004 r. – hasła na litery W-Z). W pracowni Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, gdzie leksykon jest redagowany, trwają prace nad kolejnym tomem, który będzie m.in. dopełnieniem o aktualne informacje biobibliograficzne wcześniej opublikowanych haseł słownika. Należą się słowa uznania zespołowi redakcyjno-bibliograficznemu Pracowni Dokumentacji Literatury XX Wieku Instytutu Badań Literackich PAN, a szczególnie prof. Jadwidze Czachowskiej (kontynuatorce pięknych tradycji lwowskiej humanistyki) i dr Alicji Szałagan za wytrwałe i nieustanne czuwanie nad ogromem prac dokumentacyjnych i edytorskich.
Profesor Jerzy Starnawski, autor podręcznika pt. Warsztat bibliograficzny historyka literatury polskiej (wydanie pierwsze: 1957), na którym wychowywały się pokolenia polonistów-bibliografów przypominał, że pierwszym słownikiem pisarzy polskich było dzieło Szymona Starowolskiego Scriptorum Polonicorum Hecatontas, wydane we Frankfurcie w 1625 r., które w tłumaczeniu Starnawskiego ukazało się jako Setnik pisarzów polskich albo Pochwały i żywoty stu najznakomitszych pisarzów polskich (Kraków 1970). Każdy polonista i historyk literatury zna dzieło Gabriela Korbuta, szczególnie w wydaniu drugim, pt. Literatura polska od początków do wojny światowej ( T. 1-4, Warszawa 1929-1931 + dopełnienia 1933). Dzieło Korbuta rozpoczynające współczesną polską leksykografię literacką stało się podstawą kolejno wydawanych słowników biobibliograficznych. Do nich należy tzw. Nowy Korbut, czyli Bibliografia literatury polskiej, wielotomowa edycja obejmująca całość literatury polskiej, przygotowana przez Instytut Badań Literackich PAN pod redakcją Kazimierza Budzyka.
W latach 1963-1965 w ramach „Nowego Korbuta” ukazał się pod redakcją Ewy Korzeniewskiej czterotomowy Słownik współczesnych pisarzy polskich obejmujący literaturę polską pierwszej połowy XX wieku (826 haseł). Warto przypomnieć, że ze względów cenzorskich słownik ten nie był dostępny w ogólnym handlu księgarskim. Otrzymywały go za pośrednictwem Ośrodka Rozpowszechniania Wydawnictw Naukowych PAN tylko instytucje naukowe, w tym biblioteki uniwersyteckie oraz samodzielni pracownicy naukowi (ograniczenie kolportażu podyktowane było zamieszczonymi w słowniku hasłami pisarzy emigracyjnych, jakoby „wrogo nastawionych” do PRL). Kontynuacją tej części słownika było wydanie w latach 1977-1980 trzech tomów jego II serii pod tym samym tytułem. Słownik obejmował pisarzy debiutujących po 1950 r. (ok. 500 haseł). Opracował go zespół IBL PAN pod redakcją Jadwigi Czachowskiej. Ponieważ tego rodzaju słowniki nigdy nie stanowią zamkniętego kompendium, postanowiono kontynuować edycję podobnych leksykonów. W takich okolicznościach narodził się zamysł przygotowania i opublikowania słownika biobibliograficznego Współcześni polscy pisarze i badacze literatury.
Omawiany słownik przynosi ok. 2000 haseł współczesnych polskich pisarzy, reportażystów, tłumaczy, a także historyków i teoretyków literatury. Współczesność jest tu rozumiana bardzo szeroko. Dziesięciotomowa edycja zawiera biogramy oraz bibliografię podmiotową i przedmiotową pisarzy i badaczy literatury debiutujących po 1918 roku. Stanowi interesujący przykład kompleksowego rozumienia pojęcia „literatura polska”. Tak więc obok hasła „Stanisław Barańczak” mamy informację na temat życia i prac naukowych Edwarda Balcerzana, obok hasła „Stefan Sawicki” znajduje się prezentacja życia i twórczości Edwarda Stachury.
Redaktorki słownika Jadwiga Czachowska i Alicja Szałagan w Uwagach wstępnych określają kryteria doboru haseł. Czytamy tu: Stosowano w zasadzie kryterium formalne w postaci trzech książek lub utworów dramatycznych wydanych lub wystawionych przed 1988 r. Dalej jest mowa, że hasła będą aktualizowane na bieżąco. Klucz roku i trzech książek w zasadzie stosowany jest konsekwentnie, choć i tu zauważyć można wyjątki. Na przykład krytyk literacki Marian Stala (ur. 1952) miał w 1988 r. tylko jedną opublikowaną książkę, historyk i teoretyk literatury Bogdan Owczarek (ur. 1943) w 1988 r. opublikował swoją drugą książkę, podobnie Alina Nowicka-Jeżowa (ur. 1946). Kryterium trzech książek opublikowanych przed 1988 rokiem jest więc również traktowane dość swobodnie. Sprawa dotyczy głównie badaczy literatury i „rozwojowych” krytyków, urodzonych po 1944 r. Łatwiej bowiem wydać tom wierszy niż książkę krytycznoliteracką, która, jak słusznie zauważają redaktorki, jest często sumą wieloletnich publikacji prasowych. W przypadku poetów kryterium formalne stosowane jest rygorystycznie. Uzasadnione wyjątki – jak sądzę – powinny dotyczyć także pisarzy polskich tworzących na obczyźnie. Przykładem może być twórczość Zbigniewa Chałki – poety wysoko cenionego przez Kazimierza Wierzyńskiego i autora dwóch tomików wydanych na emigracji przed 1988 r., a pominiętego w słowniku.
Pierwotnie planowano siedem tomów, już ukazało się dziewięć a prace trwają nad dziesiątym. Czy to znaczy, że wielotomowy leksykon jest pełnym rejestrem piszących i profesjonalnie zajmujących się literaturą? Byłoby naiwnym mniemanie, że takie oczekiwanie można całkowicie spełnić. Przy szerokim rozumieniu pojęcia „współczesność” (od 1918 r. po 1988) i uwzględnieniu kryterium profesjonalności pracy literackiej oraz przynajmniej kilku pozycji książkowych w dorobku autora – ostateczne ustalenie listy haseł jest niezwykle trudnym zadaniem. Redaktorki słownika stawiając sobie ambitne cele wykonały pracę, która absolutnie zasługuje na uznanie, ale – jak przy tego rodzaju publikacjach – prowokuje pytanie: dlaczego nie ma tu innych autorów spełniających wymienione kryteria? Można podać nazwiska wielu pisarzy i badaczy literatury, którzy mogliby się znaleźć w słowniku, np.:
Monika Adamczyk-Garbowska (ur. 1956, historyk literatury, tłumacz, m.in. prozy Isaaca Bashevisa Singera, redaktor, profesor Uniwersytetu Marii CurieSkłodowskiej w Lublinie, debiutowała rozprawą pt. Polskie tłumaczenia angielskiej literatury dziecięcej: problemy krytyki przekładu, Ossolineum 1988),
Ludwik Bronisz-Pikało (ur. 1926, prozaik, autor książek dla młodzieży, wyróżniany wieloma odznaczeniami państwowymi i nagrodami krajowymi i emigracyjnymi),
Zbigniew Chałko (1921-1994, poeta, po 1945 r. na emigracji, od 1951 r. w USA, debiutował tomem Jaworowe niebo w Oficynie Poetów i Malarzy; w 1962 r., jego spuściznę zebrał i opracował Bogusław Wróblewski, w tomie pt. Dłoń pełna snów, Lublin 1997),
Roman Chojnacki (ur. 1954, poeta, dramaturg, krytyk literacki, redaktor, od 1988 r. w Toronto),
Tadeusz Czajka (ur.1920, prozaik, autor m.in. wspomnień obozowych i współczesnych powieści obyczajowych),
Marek Danielkiewicz (ur.1958, poeta – w 1987 r. debiutował tomem Nie ma miejsca dla przyjezdnych, prozaik, eseista),
Waldemar Dras (1955-1994, poeta, prozaik, publicysta, w latach 1991-1992 był redaktorem naczelnym czasopisma „Autobiografia”),
Józef Fert (ur. 1945, poeta, historyk literatury, autor m.in. książek o poezji Norwida, profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego),
Zbigniew Jakubik (1920-1976, prozaik, publicysta),
Tadeusz Jasiński (1928-1992, prozaik, dramaturg, publicysta, w latach 1957-1959 redaktor naczelny miesięcznika „Nadodrze” w Zielonej Górze, później redaktor działu literackiego lubelskiej „Kameny”),
Ryszard Jegorow (ur. 1924, prozaik, autor m.in. powieści sensacyjnych i historycznych),
Marian Janusz Kawałko (ur. 1947, poeta, publicysta, tłumacz),
Ryszard Kornacki (ur.1940, poeta, prozaik, publicysta, organizator życia kulturalnego w Międzyrzecu Podlaskim),
Henryk Kozak (ur.1945, poeta, prozaik, publicysta),
Adam Wiesław Kulik (ur. 1950, poeta, prozaik, publicysta, reżyser filmowy),
Marek Kusiba (ur. 1951, poeta, w 1976 r. debiutował tomem wierszy pt. Tratwa, prozaik, krytyk literacki, publicysta, współpracuje z nowojorskim „Przeglądem Polskim” – tygodniowym dodatkiem do „Nowego Dziennika”, od 1984 r. mieszka w Kanadzie),
Jerzy Kutnik (ur. 1953, eseista, tłumacz z języka angielskiego, debiutował rozprawą The Nowel as Performance: the Fiction of Rondla Sukenick and Raymond Federman – 1986, pracownik naukowy UMCS),
Stanisław Andrzej Łukowski (ur. 1940, poeta, prozaik, publicysta),
Ewa Mazur [Dunaj-Kozakow] (ur. 1956, poetka, w 1983 r. debiutowała tomem wierszy Nikt nie chciał ponosić odpowiedzialności, historyk literatury, krytyk literacki, autorka m.in. monografii [Andrzej] Bursa – 1996),
Dominik Opolski (ur. 1946, poeta, prozaik, redaktor),
Krzysztof Paczuski (1956-2005, poeta, redaktor, autor kilku zbiorów wierszy),
Wojciech Próchniewicz (ur. 1955, poeta, prozaik, autor m.in. wielu poetyckich książek dla dzieci),
Jerzy Sikora (ur. 1959, poeta, eseista, pracownik naukowy KUL, autor m.in. monografii Londyńska grupa literacka „Merkuriusza” i „Kontynentów” oraz kilku zbiorów wierszy, m.in. Demony mieszkają w nas – 2001),
Aleksander Sokołowski (ur. 1935, poeta, w 1986 r. debiutował tomem wierszy Skrzące się drzewo, prezes polskiej sekcji przy Litewskim Związku Literatów, pracownik naukowy Uniwersytetu w Wilnie),
Czesław Sobkowiak (ur. 1950, poeta, krytyk literacki),
Zbigniew Stepek (1932-1973, prozaik, reporter, autor słuchowisk radiowych, w latach 1958-1966 kierownik redakcji literackiej Radia Lublin),
Czesław Mirosław Szczepaniak (ur 1954, poeta, prozaik, eseista, w 1977 r. debiutował tomem wierszy Mieliśmy białe ściany).
Wacław Tkaczuk (ur. 1942, poeta w 1970 debiutował tomem Skrzydło liścia, krytyk literacki, redaktor programów literackich Polskiego Radia),
Grzegorz Walczak (ur. 1941, poeta, prozaik, dramaturg, tłumacz, współpracownik czasopism literackich polskich i obcych),
Witold Welcz (1931-2006, pseudonim literacki Wiktor Zawada, autor popularnych powieści, przede wszystkim dla młodzieży),
Bohdan Wrocławski (ur. 1944, poeta, dramaturg, przed 1988 r. opublikował cztery tomiki wierszy i dwie powieści),
Bogusław Wróblewski (ur. 1955, poeta – debiutancki tomik w 1977 r., eseista, tłumacz, historyk literatury, autor m.in. tomu szkiców Wydziedziczenie i kompleksy – 1985, oraz opracowań twórczości pisarzy emigracyjnych, założyciel i redaktor naczelny „Akcentu”),
Józef Zięba (ur. 1932, poeta, prozaik, krytyk literacki, w latach 1967-1989 organizator, a następnie dyrektor Muzeum Literackiego im. Józefa Czechowicza w Lublinie),
Edward Zyman (ur. 1943, poeta, prozaik, krytyk literacki, redaktor, od 1983 w Kanadzie).
To tylko niewielka grupa autorów, którzy zasługują na obecność w słowniku biobibliograficznym Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Do rozważenia pozostaje sprawa twórców mieszkających głównie w Izraelu, a zajmujących się literaturą polską i piszących po polsku. Do nich należą chociażby:
Halina Birenbaum (ur.1929, poetka, prozaik, mieszka w Izraelu, wydaje swoje książki w Polsce, jej opowieść Nadzieja umiera ostatnia tłumaczona była na kilka języków europejskich),
Renata Jabłońska (ur. 1935, poetka, prozaik, tłumaczka, w 1957 r. wyjechała z Polski, redaktor polskich czasopism literackich w Izraelu, publikuje po polsku i hebrajsku, współpracuje z literacką prasą w Polsce),
Dora Kacnelson (1921-2003, historyk literatury, publicystka, żarliwa rzeczniczka spraw polskich na Kresach, strażniczka pamięci Brunona Schulza, autorka m.in. książki Skazani za lekturę Mickiewicza. Z archiwów Lwowa i Wilna, 2001. Na dwa lata przed śmiercią wyjechała z Drohobycza do Berlina. Pozostawiła w rękopisie książkę pt. Ukochałam obydwa narody.
Ryszard Löw (ur.1931, bibliograf, eseista, historyk literatury, tłumacz, redaktor naczelny rocznika „Kontury” wydawanego po polsku w Izraelu, wyjechał z Polski w 1952 r., pierwszy prezes Związku Autorów Piszących po Polsku w Izraelu),
Adam Szyper (ur.1939, poeta, tłumacz, w 1957 r. wyemigrował z Polski do Izraela, w 1962 z Izraela do USA, publikuje po polsku i angielsku, współpracownik łódzkiego „Tygla Kultury”).
Analogicznie rozważać można włączenie do słownika np. hasła: Nina Taylor-Terlecka (obywatelka brytyjska, historyk literatury polskiej, eseistka, tłumacz, pracownik naukowy uniwersytetów angielskich i amerykańskich).
Wszyscy wymienieni opublikowali przed 1988 r. – a więc datą „graniczną” słownika – swoje pierwsze książki. Następnie aktywnie kontynuowali pracę literacką lub badawczą.
Warto zaznaczyć, że w granicznym dla słownika roku 1988 debiutowała kolejna grupa polskich pisarzy, w tym wielu mieszkających na obczyźnie, np. w Austrii, m.in. Michał Bukowski (ur. 1949, poeta, tłumacz) Adam Zieliński (ur. 1929, prozaik); w Danii: Grzegorz Wróblewski (ur. 1962, poeta, eseista, tłumacz); w Kanadzie: m.in. Aleksander Rybczyński (ur. 1955, poeta, krytyk literacki, redaktor), Andrzej Wierciński (ur. 1961, poeta, eseista, pracownik naukowy Uniwersytetu w Toronto), Krzysztof Kasprzak (ur. 1946, poeta, redaktor), Grażyna Zembrzuska (ur. 1956, poetka); na Litwie: m.in. Romuald Mieczkowski (ur. 1950, poeta, prozaik redaktor wydawanego od 1989 r. kwartalnika „Znad Wilii”), Henryk Mażul (ur. 1953, poeta, eseista), Wojciech Piotrowicz (ur. 1940, poeta, prozaik, eseista, „chodząca kronika” Wilna), Anna Rybałko (ur. 1960, poetka, tłumaczka).
Można by przedstawić cały katalog nazwisk autorów debiutujących na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, a pracujących w kraju, w tym spośród historyków literatury np. przedwcześnie zmarłego Władysława Panasa (1947-2005), autora książek na temat Brunona Schulza i literatury polsko-żydowskiej, pracownika naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Trwają prace nad dziesiątym tomem słownika. Można się spodziewać, że – poza dokończeniem haseł na litery Ż-Z – będą w nim zawarte także uzupełnienia, a więc hasła dotyczące osób debiutujących przed 1988 r., które z takich czy innych powodów nie znalazły się w dotychczas opublikowanych tomach. Przedstawiona lista nazwisk jest propozycją do rozważenia dla redaktorów.
Sprawa doboru (selekcji) haseł w podobnych słownikach jest kwestią szczególnie trudną i dyskusyjną. Kryterium czasu oraz rangi i wartości dzieła jest tu sprawą zasadniczą. Nie ułatwia pracy rozszerzanie pojęcia „współczesność” na cały XX wiek. Dzisiejszy użytkownik słownika Współcześni polscy pisarze i badacze literatury niewątpliwie będzie zadawał sobie pytanie: czy do „współczesnych” można jeszcze zaliczać „klasyków” takich, jak np. Boy-Żeleński, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Jerzy Liebert, Leopold Staff, Wacław Borowy czy Manfred Kridl? Wiele słowników już w tytule precyzyjnie określa zakres chronologiczny haseł. Popularny i powszechnie znany słownik Lesława M. Bartelskiego, w wydaniu z roku 1995, miał tytuł Polscy pisarze współcześni 1939-1991 i niewątpliwie ograniczył zakres pojęcia „współcześni pisarze” do osób urodzonych i debiutujących po 1939 r. Nie jest wzorem pracy leksykograficznej dzieło Piotra Kuncewicza Leksykon polskich pisarzy współczesnych (t. 1-2, 1995). Współczesność bywa tu niekiedy utożsamiana z przyjaźniami, co doprowadziło do pominięcia znanych pisarzy mających w dorobku kilkanaście wartościowych pozycji, a uwzględnienia w leksykonie autorów ledwie po debiucie poetyckim.
Współcześni polscy pisarze i badacze literatury to niewątpliwie najpoważniejszy słownik biobibliograficzny, jaki ukazał się na polskim rynku wydawniczym lat ostatnich. Dla zespołu redakcyjnego podstawowym źródłem informacji były przede wszystkim ukazująca się od wielu lat Polska bibliografia literacka. Przewodnik bibliograficzny oraz Bibliografia zawartości czasopism. Nie trzeba dodawać, że w pracowni bibliograficznej IBL tworzono od lat kartoteki i rozsyłano kwerendy autorskie (notabene znany jest fakt, że bardziej rozgarnięci studenci korzystali z tych kartotek zbierając materiały bibliograficzne do swoich prac magisterskich).
Leksykon zdobył sobie już potoczne określenie „złoty słownik”, a to głównie ze względu na charakterystyczną barwę obwolut. Każde hasło jest trójdzielne i składa się z życiorysu pisarza, bibliografii opublikowanych dzieł oraz bibliografii opracowań na temat jego twórczości – zarówno artykułów i recenzji, jak i samodzielnie opublikowanych rozpraw. O tym, że jest dokładny, świadczyć może opinia wielu pisarzy, którzy ze słownika dowiadywali się, gdzie, kiedy i kto publikował artykuły na ich temat oraz gdzie przedrukowywano ich utwory. Merytorycznie dzieło zasługuje na wysokie noty, nic też dziwnego, że stało się wzorem do naśladowania dla autorów podobnych, regionalnych leksykonów. Można tu dla przykładu wymienić chociażby słownik Jana Smolarza Pisarze współcześni regionu lubelskiego (1999) – 141 haseł, czy Stanisława Rogali Współczesne środowisko literackie Kielecczyzny (1999) – 131 sylwetek, a także dwutomowy słownik biobibliograficzny: Pisarze i badacze literatury w Zagłębiu Dąbrowskim, pod red. Pawła Majerskiego (T. 1-2, Sosnowiec 2002) – 104 biogramy.
Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny. Opracował zespół pod redakcją Jadwigi Czachowskiej i Alicji Szałagan. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. T. 1: A-B (1994), ss. 370; t. 2: C-F (1994), ss. 367; t. 3: G-J (1994), ss. 470; t. 4: K (1996), ss. 534; t. 5: L-M (1997), ss. 534; t. 6: N-P (1999), ss. 554; t. 7: R-Sta (2001), ss. 475; t. 8: Ste-V (2003), ss. 471; t. 9: W-Z (2004), ss. 510; [t. 10 w opracowaniu].
