Biłgoraj mojego ojca
Moja żona Aviva i ja pragniemy podziękować wszystkim, którzy umożliwili nam przyjazd do Biłgoraja oraz uczestnictwo w dzisiejszej uroczystości, zwłaszcza władzom miasta i uniwersytetu oraz pani profesor Monice Adamczyk-Garbowskiej.
Drodzy Przyjaciele,
Mój ojciec Isaac Bashevis Singer potrafił wspaniale opowiadać. Pozwólcie, że zacznę moją wypowiedź tak, jak on sam by ją mógł zacząć: od opowieści.
Matka Icchoka nazywała się Baszewa. Pewnej nocy Baszewa miała sen, że jej ojciec, który mieszkał w Biłgoraju, zmarł. Nie otrzymała wprawdzie żadnego listu z wiadomością, ale mimo to – choć z natury była sceptyczna – uwierzyła w ów sen. Czuła, że musi pojechać do Biłgoraja. I tak pewnego letniego dnia w 1917 roku Baszewa z dwoma synami, Icchokiem i Mosze, wybrała się do Biłgoraja w odwiedziny, które miały trwać dłużej niż planowali. Po trwającej trzy dni podróży zatrzymali się na stacji kolejowej, żeby przesiąść się do innego pociągu. Na stację wyszły trzy kobiety. Icchok usłyszał, jak wołają „Baszewa”. Te kobiety, znajome matki, przekazały jej smutną nowinę. Sen okazał się prawdziwy. Ojciec rzeczywiście nie żył.
Pierwsze biłgorajskie lato Icchoka było wspaniałe. Miał trzynaście lat. Świeciło słońce, było ciepło i nie brakowało jedzenia. Icchok uwielbiał czytać, ale książki, które czytał, spotykały się z wielką dezaprobatą ze strony biłgorajskich chasydów. Zaczęto plotkować na jego temat i Baszewa zarzuciła mu, że naraża na wstyd całą rodzinę. Ale Icchok dalej czytał zakazane lektury. Poznawał utwory współczesnych mu żydowskich autorów, pisane w jidysz, które ceniono na świecie, ale nie wśród chasydów w Polsce: Mendele Mocher Sforima, Szołem Alejchema, Icchoka Lejba Pereca, pisarzy słynnych gdzie indziej, ale nie w Biłgoraju. Icchok wspinał się na rozłożystą jabłoń w ogrodzie i tam, w ukryciu, łapczywie pochłaniał książki, sztuki i artykuły.
W 1917 roku, podczas pierwszej wojny światowej, brakowało żywności. Aby pomóc Żydom w Polsce, Żydzi amerykańscy zaczęli wysyłać worki z mąką i wkładali do tych paczek również przekłady wielkiej literatury europejskiej na jidysz. Teraz Icchok odkrył utwory tak słynnych pisarzy jak Strindberg, Turgieniew, Tołstoj, de Maupassant, Czechow, a także Spinozy, filozofa, który wierzył, że wszystko we wszechświecie stanowi cząstkę Boga.
Biłgoraj był uniwersytetem mojego ojca. W czasie tych kilku lat, kiedy tu mieszkał, przyswoił sobie bardzo dużo wiedzy. Ale w wieku osiemnastu lat poczuł, że Biłgoraj jest zbyt mały i ciasny pod względem poglądów i stylu bycia, że nie jest miejscem, w którym chce spędzić całe swoje życie. Coraz bardziej pragnął wrócić do wielkiego miasta – Warszawy – i tak też w końcu uczynił.
Mój ojciec nigdy nie zapomniał Biłgoraja. Któregoś dnia w latach osiemdziesiątych zapytałem go, czy potrafiłby jeszcze opisać miasteczko. Oczywiście – odparł. – Każdy dom. Każdą ulicę. Na chwilę zamknął oczy. Widziałem, że wspomina minione dni. Potem powiedział: Domy w Biłgoraju były niskie, z dachami krytymi gontem, porośniętym często mchem. W środku miasta znajdował się rynek otoczony żydowskimi domami i sklepikami. W pobliżu przepływała rzeka dostarczająca energii dwóm wodnym młynom. Zakładam, że ta rzeka dalej tam płynie. Potrafię opisać dokładnie izby w domu, w którym mieszkaliśmy: meble, półki na książki, wskazać gdzie stała ta czy inna święta księga. Mówił dalej: Jeśliby żydowski Biłgoraj dalej istniał, łatwo bym się mógł po nim poruszać. W mieście panowała żydowska atmosfera, była tam synagoga, chasydzkie domy modlitwy, jesziwy, chedery, religijna szkoła dla dziewcząt i mykwa. Mój ojciec nigdy nie zapomniał Biłgoraja. Jednak kiedy miasto zostało zniszczone, nie mógł tam wrócić, nie mógł wrócić do Biłgoraja, w którym nie było już Żydów.
Dziękuję Państwu bardzo za możliwość ujrzenia Biłgoraja na własne oczy, poznania miejsca, gdzie mój ojciec Isaac Bashevis Singer spędził lata tak ważne dla kształtowania jego osobowości.
przełożyła z angielskiego Monika Adamczyk-Garbowska
Tekst wygłoszony 23 maja w Biłgoraju na uroczystości otwarcia Dni Singera.
