Dziadek
Wracam na chwilę pamięcią do mojego wielkiego dziadka, biłgorajskiego rabina. W pewnym sensie jest on dla mnie symbolem. Takich Żydów już dzisiaj nie ma i kto wie, czy jeszcze kiedykolwiek będą. Byli dziećmi epoki, która z pewnością już nie powróci.
Dziadek wcześnie został sierotą. Wychowywał się u wujka w Międzyrzecu Podlaskim. Szybko też zyskał sławę uczonego. Gdy miał dziewięć lat, w szabes przed Pesach wygłosił w wielkiej synagodze w Międzyrzecu kazanie, a uczeni miasteczka pod niebo wychwalali jego erudycję, znajomość Talmudu i bystry umysł.
Dzisiaj ludziom wydaje się dziwne, gdy ktoś opowiada, że dziewięcioletnie dziecko było już wielkim uczonym. Jednak niemal nie zdajemy sobie z tego sprawy, jakie zmiany zaszły w ciągu ponad stu lat od czasów, gdy mój dziadek był dzieckiem. Żydowskie dzieci zadziwiająco wcześnie wtedy dojrzewały. Szlomo Majmon1, słynny filozof, studiował astronomię już w wieku siedmiu lat i własnoręcznie wykonał instrument do pomiarów astronomicznych. Nachman z Bracławia2 mając pięć lat pościł i połykał jedzenie nie gryząc, aby nie cieszyć się światem doczesnym i jego przyjemnościami. Nawet taki nowoczesny człowiek jak Albert Einstein3 już w wieku lat dwunastu studiował Krytykę czystego rozumu Kanta. (…)
W późniejszych latach dziadek lubił opowiadać, jak to się uczył za swoich młodych lat. W izbie paliła się wieczorami jedna świeca, a gdy ciotka chciała solić mięso, zabierała ją ze stołu i stawiała na ziemi obok deski do solenia, żeby zrobić to dokładnie. Dziadkowi szkoda było marnować ten czas, chodził więc z książką za ciotką, pochylał się do światła i czytał. W późniejszych latach zwykł był narzekać:
Trudno sobie dziś wyobrazić, jak wielka była w owych czasach chęć do nauki. Mali chłopcy i młodzieńcy studiowali dzień i noc. Wstawało się w środku nocy na „czuwanie” i szło się studiować do domu nauki. Dziadek ożenił się mając lat trzynaście, a w wieku lat czternastu czy piętnastu został ojcem: wtedy urodził się mój wuj Josef. Dziadek pozostawał całe lata na utrzymaniu swojego bogatego teścia, a babcia rodziła dzieci. Nie miał jeszcze dwudziestu lat, gdy został rabinem w Porycku4. Tam urodziła się moja matka, Batszewa.
przełożyła z jidisz Magdalena Sitarz
1Szlomo [Salomon] Majmon (1754-1800), filozof, współpracownik Mojżesza Mendelssohna, jeden z twórców Haskali, żydowskiego oświecenia. W swoim zadedykowanym królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu dziele Versuch über die Transzendentalphilosophie przeprowadził analizę filozofii Kanta.
2Nachman z Bracławia (1772-1810), cadyk, prawnuk twórcy chasydyzmu Israela Baal Szem Towa (1700-1760), autor opowiadań frapujących czytelnika bogactwem fabuły i mistyką kabalistyczną.
3Albert Einstein (1879-1955), jeden z najwybitniejszych fizyków XX wieku, nie był wprawdzie praktykującym Żydem, występował jednak otwarcie przeciw antysemityzmowi, popierał syjonizm, zasłużył się dla Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie, był proponowany jako kandydat na prezydenta państwa Izrael.
4Poryck, miasteczko na północ od Lwowa, na południe od Włodzimierza Wołyńskiego, w drugiej połowie XIX wieku liczyło ok. 600 mieszkańców, z czego Żydzi stanowili 60%.
