Spis treści numeru 4/2017

Józef Piłsudski w wyobrażeniu współczesnych Ukraińców

Odzyskanie przez Polskę niepodległości 11 listopada 1918 roku poprzedzone było długim okresem ponoszenia ofiar i wieloletnimi walkami o lepszą przyszłość, obfitującymi w nadzieje i rozczarowania. Jednak to właśnie owe doświadczenia dały Polakom zdolność zrozumienia, co i jak należy zrobić, by kolejna próba przezwyciężenia historycznych niepowodzeń okazała się udana. Jednym słowem: aby flaga II Rzeczypospolitej triumfalnie załopotała na geopolitycznym horyzoncie Europy. Ten ważny punkt zwrotny w historii wiąże się przede wszystkim z działalnością Józefa Piłsudskiego, który jest jedną z najbardziej znanych i kultowych postaci we współczesnej Polsce. W podręcznikach szkolnych znajdziemy pełne patosu portrety Dziadka, mapy przebiegu Bitwy Warszawskiej zwanej „cudem nad Wisłą” itp. W Polsce masowo – zwłaszcza teraz, w przeddzień 100. rocznicy odzyskania niepodległości – w dużych nakładach wydawane są popularne książki o marszałku. Polscy uczeni poświęcają mu tysiące prac, publikując monografie, zbiory dokumentów, artykuły itp.

W tym kontekście w naturalny sposób nasuwa się pytanie: na ile wyobrażenia Polaków o Józefie Piłsudskim są skorelowane ze sposobem, w jaki postrzegają go ich sąsiedzi, a w szczególności Ukraińcy? Jakie są niuanse oceny tej postaci w społeczeństwie ukraińskim, jeśli weźmiemy pod uwagę skomplikowane doświadczenia wzajemnych stosunków obu narodów w okresie odradzania się państwa polskiego, w latach II Rzeczypospolitej, a także podczas II wojny światowej? Na ile zauważalna jest obecność tej problematyki na różnych poziomach świadomości historycznej we współczesnej Ukrainie?

Starając się odpowiedzieć na tak sformułowane pytania, poddajmy analizie obraz Józefa Piłsudskiego w dwóch sferach: we współczesnej historiografii ukraińskiej i w ukraińskiej przestrzeni publicznej.

Współczesną historiografię ukraińską – na pierwszy rzut oka – cechuje pewien brak logiki w ukazywaniu postaci Józefa Piłsudskiego. Wydaje się, że coraz bardziej rozwijająca się współpraca między Ukrainą a Polską (w tym w dziedzinie nauk humanistycznych) powinna inspirować wiele publikacji dotyczących marszałka, który pozostawił znaczący ślad w historii stosunków ukraińsko-polskich. Trwa jednak ignorowanie tej postaci przez badaczy ukraińskich. Monografie i artykuły naukowe poświęcone Józefowi Piłsudskiemu można policzyć na palcach jednej ręki. Największy dorobek naukowy w tym zakresie posiada Tajisija Zarećka, pracowniczka Instytutu Historii Ukrainy Narodowej Akademii Nauk Ukrainy¹. W monografii Пілсудський і Україна (Piłsudski i Ukraina) Zarećka przeanalizowała stosunki ukraińsko-polskie przez pryzmat biografii marszałka, który – zgodnie z opinią badaczki – odrodził niepodległe Państwo Polskie i był jednym z niewielu europejskich polityków tej epoki, którzy uznawali prawo Ukrainy do niepodległości, choć bez jej zachodnich terytoriów etnicznych i historycznych. Należy podkreślić, że publikacja owa pozostaje na razie chyba jedyną pracą, w której gruntownie i wielopłaszczyznowo zaprezentowane zostały związki Józefa Piłsudskiego z Ukrainą – poczynając od czasu jego studiów na Uniwersytecie Charkowskim (1885-1886), a kończąc na pośmiertnym uczczeniu jego osoby przez Ukraińców w maju 1935 roku. Inne prace Zarećkiej dotyczą różnych aspektów aktywności politycznej Piłsudskiego, które znalazły już pewne odbicie w historiografii ukraińskiej – w szczególności chodzi o prowadzoną przez niego politykę wschodnią, jego relacje z ówczesnymi przywódcami ukraińskimi (a zwłaszcza z Symonem Petlurą), ukraińsko-polską epopeję 1920 roku, działalność instytucji państwowych Ukraińskiej Republiki Ludowej na terytorium Polski (1920-1923) czy wydarzenia z ostatniej dekady życia marszałka².

Postać Józefa Piłsudskiego często przywoływana jest także wtedy, gdy uczeni ukraińscy poświęcają uwagę koncepcji prometeizmu. Charakterystycznym przykładem może być monografia autorstwa Wołodymyra Komara, napisana na podstawie obszernej bazy źródłowej i wnikliwej analizy literatury przedmiotu³. Genezę fenomenu prometeizmu Komar wyraźnie wiąże z bohaterem naszego eseju, podkreślając zwłaszcza, że decydujące dla pojawienia się zjawiska prometeizmu okazały się być działalność i poglądy J. Piłsudskiego, niektórych przedstawicieli rządzącego obozu piłsudczyków, a także ideologów, polityków i uczonych, którzy byli aktywnymi uczestnikami ruchu prometejskiego. Badacz przekonująco dowodzi, że narodziny idei prometeizmu uwarunkowane były pragnieniem Polski, aby przywrócony jej został status potężnego państwa, czemu służyć miał system sojuszy z narodami, które pozostawały w kolonialnym ucisku Rosji.

Swoistym papierkiem lakmusowym pokazującym, jak „dużą” uwagę ukraińskie środowisko akademickie poświęca postaci Józefa Piłsudskiego, może być liczba publikacji związanych z jego osobą, które ukazują się na łamach ukraińskich czasopism naukowych. Gdy przejrzymy zawartość pisma „Ukrajinśkyj Istorycznyj Żurnał”⁴ z ostatnich siedmiu lat, znajdziemy tylko jeden tekst dotyczący bezpośrednio Józefa Piłsudskiego: artykuł Hennadija Korolowa, w którym autor dokonał analizy różnych wizerunków marszałka i jego polityki wschodniej wyłaniających się z historiografii polskiej⁵.

(…)