Spis treści numeru 2/2019

Wytworne żarty od niechcenia

Dowcip stylistyczny w piosenkach Wojciecha Młynarskiego

Nie jest dowiedzione, że Zdzisio to nie jestem ja…

(fragment wywiadu z Wojciechem Młynarskim)

(…)

Młynarski znany jest z tego, że kreował wyraziste i zapadające w pamięć postaci, które portretował poprzez sposób mówienia zdradzający pochodzenie, przynależność środowiskową, poziom wykształcenia i mentalność¹. O swojej metodzie twórczej parokrotnie wspominał w wywiadach: Gdy w 1966 roku wygrałem w Opolu konkurs na piosenkę kabaretową, wydawało mi się, że znalazłem swój oryginalny patent: będę brał różne powiedzonka podsłuchane w barze mlecznym, w tramwaju, pod budką z piwem i mieszał je ze sformułowaniami z dziedziny kultury wysokiej, uderzającymi elegancją. Kiedy zacząłem dwadzieścia lat później tłumaczyć Brassensa czy Wysockiego, nagle ze zdumieniem zauważyłem, że w ich utworach to standardowy chwyt². Zawsze miałem wyczulony słuch językowy (…). Właściwie niczego nie wymyślałem, po prostu łapałem w porę co celniejsze odzywki. Stawały się gotowym materiałem na piosenkę, potem musiałem to już tylko zrymować. (…) takie zwroty jak „normalnie żal” z Żorżyka czy „bynajmniej” z tekstu pod tym tytułem sprawiały, że cały utwór stawał się przystępniejszy. Te sformułowania dzięki piosence zaczynały żyć nowym życiem – i trafiały pod zupełnie inne strzechy. Bardzo ciekawe typy z warszawskich ulic, przez rozgłos, który w ten sposób im zapewniałem, miały mnie za swojaka³.

Ważnym, choć niejedynym celem włączania do tekstów piosenek owych ulicznych „podsłuchańców”⁴ i w ogóle wszelkich elementów socjolektalnych było, rzecz jasna, rozbawienie odbiorcy, osiągane za sprawą dobrze znanych mechanizmów ogólnokomicznych⁵: kontrastu, zaskoczenia lub deprecjacji nadawcy. Samo ich wykorzystanie nie jest wprawdzie chwytem szczególnie oryginalnym, niemniej jednak wybór językowych kostiumów ma już charakter w pewnej mierze zindywidualizowany: odzwierciedla się w nim biografia socjolingwistyczna⁶ autora, jak również subiektywna skłonność „poety piosenki”⁷ do takich, a nie innych wcieleń. Młynarski na różne sposoby dokonuje językowej kreacji swoich bohaterów. Czasem są oni tak silnie stypizowani, że przywodzą na myśl postaci znane z literatury dydaktycznej. Często jednak mają odmienny, heterogeniczny i proteuszowy charakter: bywają jakby konglomeratem różnych stylów bycia, mówienia oraz myślenia, odsłanianych wraz z kolejnymi przeczytanymi lub zaśpiewanymi wersami.

Rozpocznijmy od tych pierwszych, wyrazistych tożsamości językowo-kulturowych. Stereotypowy wizerunek tradycyjnej inteligencji humanistycznej znajdziemy m.in. w utworze Truskawki w Milanówku, w którym autor oddał atmosferę domu przypominającego jego rodzinną willę w Komorowie: Wytworne żarty od niechcenia, / ach, pracowały pokolenia / na formę tę i treść. Własna grupa społeczna bywa przez Młynarskiego portretowana w sposób nostalgiczno-sentymentalny, lecz także parodystyczny, jak w piosence Obiad rodzinny. Przytoczmy fragmenty tekstu, który brzmieniowo, intonacyjnie i wersyfikacyjnie zorganizowany został w zgodzie z melodią znanego menueta Boccheriniego:

Wujek Leon z punktu ku kuzynkom czterem
z odpowiednim zmierza żartem czy duserem,
dziadzio je z orderem,
kuzyn z propellerem,
ciocia tartym serem sypie w krąg.

(…)

A ciotunia w każde danie wciąż
sypie ser, żółty ser, tarty ser,
bo pasuje do wszystkiego tarty ser,
czasami kuzyn, co ma propeller,
twierdzi, że to jest nie fair.

A dziadunio tak zabawnie gryźć
umie wąs, prawy wąs, prawy wąs,
bo przeszkadza mu w konsumpcji prawy wąs,
kuzynki mają przez to oczopląs,
nie chcąc sosów tknąć ni miąs!

Ciocia kiedyś chciała skonać na anewryzm,
bo dziadziowi nagle order wpadł w hors d’oeuvre’y
i na wpół go przegryzł,
podśpiewując: „Every-
body loves somebody, smaczne to!”.

Efekt komiczny współtworzy w tym tekście kilka elementów: nadorganizacja warstwy fonetycznej (kumulacja wyrazistej głoski „r” czy żartobliwa transakcentacja „oczopląs”), osobliwość fleksyjna (archaiczne „miąs” zamiast współczesnego „mięs”) i – co najważniejsze – leksyka nacechowana stylistycznie⁸. Uwagę słuchaczy przykuwają wyrazy i wyrażenia obce, czasem również przestarzałe: „duser” – „komplement, pochlebstwo, słodkie słówka”; „anewryzm” – „tętniak”⁹; „hors d’oeuvre’y” – „przystawki”¹⁰. Szczególnie ciekawy jest tu „propeller”, w słowniku objaśniony jako wyraz pochodzenia angielskiego, który znaczy „wiatraczek, śmigło samolotu, śruba okrętu”; być może w kontekście piosenki odsyła on do eleganckiej części garderoby, jaką jest muszka, kształtem nieco przypominająca te przedmioty. Niewykluczone też, że mamy tu do czynienia z aluzją do języka francuskiego, w którym występuje podobnie brzmiący związek frazeologiczny „propre l’air”¹¹, czyli „wytworny, elegancki”, co znakomicie pasuje do piosenkowej fabuły. Tekst ten w ogóle można odbierać na różnych poziomach: słuchacz mający bardzo dobre rozeznanie w języku i kulturze dostrzeże liczne niuanse semantyczno-stylistyczne, ale ktoś mniej wyrobiony także ma szansę zagrać w proponowaną przez Młynarskiego grę komunikacyjną wykorzystującą obcość słów i fraz jako źródło śmieszności¹².

(…)