Spis treści numeru 3/2019

Jak być demiurgiem

Od kreatywności – do creative writing

(…)

Pojęcia „twórczości” i „kreatywności” spotykają się, gdy przyglądamy się zjawisku o dosyć długiej już historii i stale rosnącej popularności, czyli creative writing – po polsku „kreatywnemu” lub „twórczemu pisaniu”. Narodziło się ono w amerykańskim środowisku akademickim, a jego historię po raz pierwszy w polskiej literaturze szczegółowo prześledził i opisał Jacek Dąbała w książce Tajemnica i suspens. Wokół głównych problemów creative writing¹. Jak współcześnie funkcjonuje creative writing – jakie są jego cele, do kogo jest skierowane? Jaka była idea creative writing, kiedy ono powstało i kształtowało się na amerykańskich uniwersytetach? Przede wszystkim, miało różnić się od czysto naukowego podejścia do literatury i rozumiano je głównie jako pisanie utworów fikcyjnych. Znajomość reguł, technik pisarskich i środków językowych miała pomóc w wymyślaniu fabuł i konstruowaniu oryginalnego rozwoju akcji.

Pierwszy profesjonalny program twórczego pisania powstał na uniwersytecie w Iowa i był następnie przyjmowany jako wzór nauczania w innych stanach². Choć program nauczania w Iowa ulegał licznym zmianom, niezmienne pozostało przekonanie o nierozłączności nauki i twórczości. Jak zauważyła Hanna Sieja-Skrzypulec, creative writing było wyrazem dążenia do połączenia ze sobą nauki i sztuki, które zostały rozdzielone za sprawą powszechnego systemu kształcenia³. Organizatorzy tego rodzaju kursów wierzą, że choć pisania nie można nikogo nauczyć, można jednak poświęcić czas i udostępnić środki tym, którzy chcą rozwijać swój talent⁴. Kształtowanie umiejętności pisarskich nie było jedynym celem prowadzących warsztaty literackie w Iowa – pragnęli oni również kształcić bardziej świadomych czytelników, potrafiących dostrzec głębię literatury.

Nurt creative writing rozwijał się intensywnie w Stanach Zjednoczonych, ale z czasem kursy i warsztaty pisania zaczęły być organizowane na uniwersytetach w innych krajach. Panoramę twórczego pisania na świecie przedstawiła w swojej książce Sieja-Skrzypulec, charakteryzując inicjatywy podejmowane w wybranych państwach, takich jak Finlandia, Rosja, Francja, Wielka Brytania, Norwegia i Szwecja, Izrael, Włochy i Hiszpania, Czechy, Argentyna, Uzbekistan⁵. Autorka opisała również początki nauczania twórczego pisania w Polsce – za pierwszą taką inicjatywę uznała wykłady Jana Parandowskiego na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim w latach 1945-1950, którym towarzyszyły rozmowy ze studentami. Jeszcze przez jakiś czas polscy twórcy podchodzili z dystansem do praktyk popularnych w Stanach Zjednoczonych. Pierwszym dużym projektem w Polsce było utworzenie Studium Literacko-Artystycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, które do dzisiaj kształci osoby chcące rozwijać umiejętności pisarskie.

Studium powstało w 1994 roku z inicjatywy Gabrieli Matuszek – była ona również autorką pierwszego programu zajęć. Przyjęty w nim model kształcenia różnił się od modeli amerykańskich – łączył wykłady z literatury i kultury współczesnej oraz zajęcia warsztatowe⁶. Podobnie jak w przypadku uniwersytetu w Iowa, program krakowskiego studium na przestrzeni lat ulegał zmianom, część przedmiotów wykładowych została zastąpiona (za sprawą sugestii uczestników) zajęciami praktycznymi, także wychodzącymi naprzeciw współczesnym zagadnieniom (wprowadzono np. warsztaty medialne kształcące umiejętności copywritingu). W trakcie wieloletniego funkcjonowania studium zajęcia prowadzili m.in.: Bronisław Maj, Maciej Słomczyński, Ryszard Nycz, Andrzej Wajda, Jerzy Jarzębski, Piotr Sommer, Ewa Lipska, Julian Kornhauser, Stefan Chwin, Olga Tokarczuk. Obecnie zajęcia odbywają się w trybie dwuletnich studiów podyplomowych, a w tym roku studium obchodzi jubileusz 25-lecia.

Problem twórczego charakteru pisania i literatury jako formy twórczości pojawia się również we wspomnianym już wcześniej eseju Wittlina. Zagadnienie to ogniskuje się u tego pisarza wokół antynomii oryginalności i odtwarzania: Nie jesteśmy amatorami pogromów nawet na „niwie” literatury, lecz żyjąc w erze masowej produkcji książek, winniśmy stanowczo oddzielić to, co w nich jest naprawdę twórcze, a więc nowe, od wszystkiego, co jest tylko powtórką, wariacją, permutacją rzeczy dawno już stworzonych. Wittlin oddaje jednak sprawiedliwość tym, którzy mimo wszystko dają coś od siebie, choć nie jest to całkiem oryginalne: Z drugiej jednak strony, wynosząc zasługę artystów, co tworzą jak gdyby „z niczego”, czyli z siebie, nie powinniśmy lekceważyć tych, co świadomie ulepszają wynalazki poprzedników⁷.

Nie wszystko, co zostało napisane – i to nawet dobrze napisane – podpada pod pojęcie twórczości – pisze dalej Wittlin. Według niego, ale również pisarzy, na których się powołuje, warunkiem koniecznym uznania tekstu za twórczy jest jego oryginalność. Dzieła Wittlina należą jednak do literatury wysokiej, a zadaniem creative writing było raczej spopularyzowanie pisania tekstów literackich wśród studentów. Metodę tą realizowano w różnorodny sposób, zależnie od pomysłu autorskiego wykładowców. Chcemy prosić studentów (…) o wymyślenie rozwiązań poza zasadami – pisali Foerster i Steadman w swoim podręczniku⁸. Natomiast poeta Paul Engle, jeden z pierwszych absolwentów kursu w Iowa, a później dyrektor warsztatów literackich, w swojej koncepcji kreatywnego pisania⁹ kładł nacisk na warsztat, ćwiczenia, co – jak wyjaśnia Dąbała – miało prowadzić do wykształcenia swobodnie myślącego artysty, a nie kompetentnego i wszechstronnego literaturoznawcy¹⁰.

Jakie są główne cechy creative writing w aspekcie społecznym? Uczy ono takiego pisania, które znajduje odbiorców na rynku i pozwala czerpać korzyści materialne. Eksponuje praktyczne podejście do kariery, co rozwija w młodych ludziach przedsiębiorczość i świadomość funkcjonowania mechanizmów rynkowych. Pozwala na doskonalenie umiejętności pisarskich w ramach różnych zawodów, nie tylko w obrębie sztuki literackiej. Eksponuje wartość rzemiosła jako podstawy każdej sztuki (a nie na przykład konieczność posiadania wrodzonego talentu czy szczególnych predyspozycji)¹¹.

Natomiast jednym z największych zarzutów, jaki krytycy stawiają tej metodzie, jest to, że upraszcza ona proces twórczy, traktuje go w sposób powierzchowny, a technika czytania, jaką proponuje, nie rozwija głębszych i dojrzałych zdolności twórczych¹². Krytykuje się też komercyjny sposób pisania, jakiego uczy creative writing – „wytwarzania” książek, które mają się dobrze sprzedać i poszerzą zbiór produktów kultury masowej, popularnej, nie wnosząc do niego żadnych nowych treści.

(…)