Wacława Milewska. Norwid czyta Słowackiego

Spis treści numeru 1/2022

Norwid czyta Słowackiego

Tło ideowe rysunku Cypriana Kamila Norwida

O stosunku Cypriana Norwida do twórczości Juliusza Słowackiego napisano już wiele, koncentrując się głównie na analizie prelekcji wygłoszonych przez Norwida w Paryżu w 1860 roku i opublikowanych staraniem grona jego przyjaciół rok później¹.

Mniej znanym zagadnieniem są realizacje artystyczne Norwida inspirowane utworami Słowackiego. Prac tych jest zaledwie kilka, przy czym większość nie została rozpoznana jako oddźwięk lektury dzieł wieszcza. Jeden z wyjątków stanowi piórkowy rysunek z 1855 roku, który sam Norwid zatytułował cytatem i oznaczeniem jego źródła: „COŚ CZYTAJĄCA… WIECZNIE, NA KAMIENIACH…” (z Króla-Ducha)². Przy okazji warto nadmienić, że jest to w sztuce polskiej najwcześniejsze z dzieł – zresztą nielicznych – które zainspirowane zostały tym mistycznym poematem Słowackiego.

(…)

Przywołany przez Norwida w tytule szkicu wers pochodzi z jednego z najpiękniejszych fragmentów Króla-Ducha – z monologu Popiela rozpaczającego po śmierci Wandy:

Lecz pierwéj nim ją oddałem płomieniom,
O! ileż strasznych słyszała lamentów!
(…)
Każę podziemnym zamienić się cieniom
W gmachy filarów pełne i zakrętów…
W alabastrowej Cię położę trumnie.
Każę strzec wieków Śpiewaczce… kolumnie.

Zabalsamowaną… wiecznym zdjętą spaniem,
Cicho na białych atłasach położę…
Sam przyjdę… jak lew legnę… i wzdychaniem
Śmiertelnym twój sen spokojny zatrwożę.
Więc może wstaniesz… i pocałowaniem
Dasz mi ocknienia światłości i zorze?
I słuch mi weźmiesz, w tych podziemnych cieniach
Coś czytająca… wiecznie… na kamieniach?

W kraju bez słońca, bez gwiazd i księżyca,
Gdzie wiecznie smętnie, posępnie i głucho,
Ja, rycerz, jako śpiąca nawałnica,
Z otwartą, szklanną źrenicą i suchą;
A ty – jak moja smętna czytelnica,
Perła po perle ton lejąca w ucho,
Taka wyrazów i pieśni mistrzyni,
Że pieśń… z tysiąca lat… chwilę uczyni! ³

Popiel nazywa tu Wandę „coś czytającą… wiecznie… na kamieniach”, „smętną czytelnicą”, „wyrazów i pieśni mistrzynią”. Skąd zna te jej umiejętności i upodobania i dlaczego o nich właśnie wspomina w swym żałobnym lamencie?

By odpowiedzieć na te pytania trzeba przypomnieć nie tylko silnie przekształcony przez Słowackiego mit Wandy, przedstawiony w I Rapsodzie Króla-Ducha, ale także jej wcześniejsze i późniejsze palingenetyczne dzieje, odtworzone w dalszym rapsodzie poematu i w innych utworach wieszcza.

W Królu-Duchu Słowacki uczynił Wandę córką Lecha, przywódcy plemion żyjących nad Gopłem, a Popiela, pogrobowca Wenedów pokonanych niegdyś przez Lechitów⁴ – „pierwszą ręką księcia”⁵, „najpierwszym Złotym Wojewodą”⁶ i dowódcą jego wojsk. W istocie Popiel, służąc Lechowi, czekał na sposobny moment pomszczenia zagłady swojego narodu.

W czasie powrotu z jednej z wojennych wypraw Popiel natrafił na pole zasłane mnóstwem martwych czarnych orłów. Rycerze przystroili skrzydłami tych ptaków swoje pancerze, a Popiel przypiął je sobie do hełmu. Gdy zjawił się w zamku, jego widok wywołał przerażenie i gniew księcia. Lech dopiero co usłyszał od córki przeczytaną przez nią wykładnię jej złowieszczego snu:

Ona – ta dziwna na harfach mistrzyni,
Mająca duchów niebieskich naturę,
Czytała w jakiejś Sybilijnej skrzyni,
(Może przed wieki będąca za córę
Rzymianom), że jej koronę na głowie
Zerwą na koniach lecący orłowie⁷.

Lech już miał wezwać guślarzy, by wytłumaczyli znaczenie tej przepowiedni, gdy nagle stanął przed nim Popiel – „skrzydlaty orzeł”⁸, który swoje „wojska latające”⁹, swoje husarze / Przed zamkiem rzędy długimi ustawił / I sen jak w jasnéj błyskawicy zjawił…¹⁰ Lech kazał dowódcę wojsk uwięzić. Wanda, nieświadoma swej wieszczej mocy, sama siebie winująca, / Że wtenczas śniła¹¹ i spowodowała surową decyzję ojca, otworzyła po kryjomu bramę lochu i uwolniła Popiela. Po latach jej sen się jednak spełnił.

Popiel powrócił do kraju, w którym królowała już Wanda, na czele stutysięcznej hordy Germanów, jako najeźdźca i mściciel. Pokonał jej wojska i postawił upokarzające warunki kapitulacji. Mimo że od dawna Wandę kochał i chciał pojąć za żonę, zachował się bezwzględnie i grubiańsko, czym popchnął ją do samobójczej śmierci. Rozpaczając nad jej ciałem, przywoływał w przebłyskach metempsychicznej pamięci obrazy świadczące o ich niegdyś wspólnie przeżytej przeszłości. Mówiąc o „gmachach filarów pełnych i zakrętów”, kolumnie – „wieków Śpiewaczce”, zabalsamowaniu, „alabastrowej trumnie” i położeniu się w niej obok ukochanej, o kraju bez gwiazd, słońca i księżyca / Gdzie wiecznie smutno, posępnie i głucho, o tysiącu lat, które miną jak jedna chwila, wreszcie o pocałunku, którym umiłowana obudzi go ze śmiertelnego snu – przypominał finał ich dawnego związku w inkarnacjach endogamicznej, królewskiej pary w starożytnym Egipcie, „w roku jakimś tysiącowym”¹², w bogato zdobionej komorze grobowej we wnętrzu piramidy¹³.

Historię tej pary Słowacki opowiedział kilkakrotnie w różnych mistycznych dziełach jako eksplikację pewnego etapu spirytualnego rozwoju dwóch wielkich duchów – męskiego i żeńskiego – „rozmiłowanych w sobie”¹⁴, ale i rozmiłowanych w Bogu i ku celom finalnym twarzą obróconych¹⁵.

(…)

Całość w wydaniu tradycyjnym „Akcentu”.