Bogusław Wróblewski. Emigracyjna odyseja w listach

Wydawnictwo Walter de Gruyter (Berlin – Nowy Jork) opublikowało niedawno obszerną, przygotowaną przez międzynarodowy zespół, monografię jednego z ważniejszych zjawisk społeczno-kulturowych dwudziestego wieku: emigracji pisarzy z terenów Europy Środkowowschodniej¹. Opracowano szereg tematów istotnych dla obrazu literatury węgierskiej, czeskiej, rumuńskiej czy narodów byłej Jugosławii. Wśród zadań postawionych polskim współautorom tej książki (Włodzimierzowi Boleckiemu, Jerzemu Jarzębskiemu, Katarzynie Jerzak i niżej podpisanemu) znalazły się oczywiście takie zagadnienia jak fenomen paryskiej „Kultury”, twórczość Witolda Gombrowicza czy Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, kariera dziennika, eseju, prozy autobiograficznej.

Ale osobno zwrócono też uwagę na kulturowe znaczenie pewnej części wojennego wychodźstwa polskiego, którą określić można jako „emigrację żołnierską”² – obejmującą twórców, którzy uczestniczyli w walkach frontowych lub w ruchu oporu na terenie okupowanej Polski, a po wojnie zdecydowali się nie wracać do kraju lub ten kraj opuścili (często już przez tzw. zieloną granicę). Spora część z nich to pisarze młodzi, rówieśnicy „Kolumbów”, którzy decydując się na emigrację, nie mieli poważniejszego dorobku literackiego – ich debiuty książkowe, a w większości nawet debiuty prasowe, miały miejsce dopiero w warunkach emigracyjnych, co naturalnie wpłynęło na charakter ich twórczości³.

Nie są to twórcy o takim samym znaczeniu jak Czesław Miłosz, Witold Gombrowicz czy wielcy poeci Skamandra należący do szeroko pojętej „emigracji wojennej” czy „pojałtańskiej” – spowodowanej drugą wojną światową i związanymi z nią przemianami ładu geopolitycznego. Jednak znajdujemy wśród młodych „żołnierzy emigrantów”, debiutujących na obczyźnie, również takie nazwiska, których znaczenie dla historii literatury polskiej XX wieku zostało na przełomie stuleci zauważone, choć nie zawsze wystarczająco energicznie podkreślone, na przykład spośród prozaików osiadłych w USA – Zygmunt Haupt i Danuta Mostwin. Warto także pamiętać, że do młodszego pokolenia emigracji żołnierskiej, do tej samej formacji biograficznej i duchowej co wspomniani twórcy, która miała w Europie tak wybitnego przedstawiciela jak Gustaw Herling-Grudziński (ur. 1919), a np. w Australii interesującego prozaika i poetę Andrzeja Chciuka (ur. 1920), należały również późniejsze znakomite postaci międzynarodowego (a szczególnie polskiego i amerykańskiego) życia politycznego, na przykład Jan Nowak-Jeziorański (ur. 1913) – doradca państwowej Rady Bezpieczeństwa USA, Jan Karski (ur. 1914) – legendarny kurier, który przewiózł na Zachód raport o zbrodniach niemieckich wobec Żydów w Polsce, czy historyk Jerzy Lerski („Emisariusz Jur”, ur. w 1917 r., osiadły w San Francisco).

Właśnie losom tej części pokolenia emigracji żołnierskiej, która jako miejsce zamieszkania wybrała Stany Zjednoczone, możemy się przyjrzeć czytając dziesięć listów Jana Leszczy do Jana Kowalika prezentowanych na następnych stronach tego numeru „Akcentu”. Wyłania się z tej korespondencji wielka dokumentalna opowieść o czasach niezmiernie interesujących, a ciągle nieopisanych – dlatego objętość przypisów powstałych w rezultacie żmudnych źródłowych poszukiwań musiała przekroczyć rozmiary samych listów⁴. Przywołanie kontekstu, tak aby dzisiejszemu czytelnikowi uświadomić sytuację, w której znajdowali się nadawca i adresat, jest konieczne i niesłychanie trudne – stąd waga komentarza. Nie powinniśmy „podawać do druku” listów bez objaśnienia kontekstu, w jakim powstawały – tę elementarną zasadę przypomina autor opublikowanego niedawno kompendium wiedzy o współczesnym edytorstwie⁵.

Rozpoczynając lekturę przenosimy się w realia powojennych Niemiec okupowanych przez zachodnich aliantów (wojska amerykańskie, brytyjskie i francuskie), gdzie znalazło się po wojnie około miliona polskich „dipisów” (DP – displaced persons) – jeńców wojennych z kampanii wrześniowej i powstania warszawskiego oraz robotników przymusowych, więźniów obozów koncentracyjnych, a także uciekinierów z Polski w ostatniej fazie wojny⁶. Są oni w sytuacji swoistego „zawieszenia” przed ostateczną decyzją o emigracji lub powrocie do kraju (chociaż większość decyzji o powrocie została podjęta, zanim rozpoczyna się prezentowana korespondencja⁷), ale mimo owego zawieszenia próbują organizować sobie życie i tworzyć wspólnotowe instytucje. Rzuca się w oczy bogactwo życia intelektualnego i organizacyjnego tego środowiska – czasopisma, dodatki literackie, stowarzyszenia, zjazdy, zebrania, publikacje. Jest w tym coś z intensywnego odreagowania po wojennym wytłumieniu.

Autora i adresata listów, Jana Leszczę i Jana Kowalika, którzy przed wojną się nie znali, łączy zatem przede wszystkim to, że obaj są dipisami i obaj próbują swoich sił w literaturze, która w ich życiu odgrywa istotną rolę. Ale bardzo ważne jest także to, że obaj są Ślązakami – pochodzą ze Śląska Cieszyńskiego, a miejsca ich urodzenia dzieli zaledwie dwadzieścia parę kilometrów.

Listy te odsłaniają najpierw proces odnajdowania pokoleniowej wspólnoty młodych ludzi, ciężko doświadczonych i rzuconych w obce otoczenie – po kilku miesiącach są już po imieniu, toczą zażarte dyskusje o charakterze czysto literackim, piszą o sprawach organizacyjnych związanych z działalnością Polskiego Klubu Literackiego, który tam, w Niemczech, powołali do istnienia. Jest rzeczą zdumiewającą, że w takich warunkach, ciągle zagrożeni i niepewni przyszłości dipisi toczą spór o znaczenie konkretnych sekwencji czy metafor w wierszach albo o stosunek do tradycji literackiej. Już pierwszy list jest pod tym względem charakterystyczny, gdy Jan Leszcza narzeka na selekcję utworów do „Kroniki” preferującą tych, którzy piszą jak zwykli pisać wychowankowie szkoły neoklasycznej z Hemarem na czele. A więc z łezką a la Iłłakowiczówna, Lechoń, Wierzyński, chociaż Wierzyński jest za śmiały, raczej Wittlin, Baliński, Kiersnowski, gdy chodzi o młodszych. Poszukiwaczy „Kronika” nie lubi. Nie znosi autentystów, awangardy, żagarystów, jednym słowem poezji młodszych szkół poetyckich Polski przedwojennej. Musi być strofka, rym, cezura et c.

Wierzyński, „za śmiały” dla konserwatywnych redaktorów, odegrał potem dużą rolę w biografii literackiej Leszczy i jego rówieśników osiadłych w USA, chociaż twórczość samego Leszczy od końca lat pięćdziesiątych poszła raczej w kierunku owych „młodszych szkół poetyckich”, szczególnie żagarystów – o jego związkach z Czesławem Miłoszem będzie jeszcze w tym wstępie mowa.

Jesienią 1948 r. dojrzewa decyzja o emigracji za ocean. W długim i bardzo emocjonalnym liście, zawierającym podwójne postscriptum, pisanym w dniu Święta Zmarłych pojawiają się gorzkie opinie o porządkach panujących w okupowanych Niemczech, hipokryzji zachodnich aliantów, materialnym niedostatku, stosunku miejscowej ludności do dipisów, nacisku „repatriacyjnym” (do tej kwestii jeszcze wrócimy) oraz kategoryczne uwagi o Niemcach i ich zbiorowej odpowiedzialności. Jestem – wiem o tym, nieodrodnym dzieckiem zasranej epoki. Resztki idealizmu, którymi człowiek żyje nie uratują bryły staczającej się do przepaści. Czas by zaśpiewać requiem dla Europy, bo czasy są obłąkane­. Leszcza wierzy w rychły wybuch trzeciej wojny światowej (zresztą dzielił tę wiarę nie tylko z innymi dipisami, ale ze znaczną częścią korpusu oficerskiego byłych Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie⁸).

Listy z 1949 r. ukazują postępujący rozpad środowiska, osłabienie działalności literackiej, przygotowania do opuszczenia Niemiec: Leszcza myśli m.in. o wyuczeniu się praktycznego zawodu, odbiegającego od profilu jego dotychczasowych studiów, i o zawarciu małżeństwa przed wyjazdem do USA.

W 1951 r. Leszcza jest już w Chicago, ciężko pracuje fizycznie, skarży się na brak motywacji twórczych i trudności ze znalezieniem formy wyrazu poetyckiego odpowiedniej dla nowych doświadczeń, narzeka na kłopoty przy próbach ponownego zbudowania więzi w środowisku rówieśników parających się literaturą i dziennikarstwem: (…) nie było jeszcze ani raz posiedzenia gdzie rozmawiałoby się na tematy literackie w sensie samokształceniowym (np. wieczór autorski i krytyka, dyskusje itp.) lub ażeby zorganizować sekretariat, nawiązać kontakty z Wierzyńskim, Lechoniem, Jantą, Gombrowiczem, Iwaniukiem itd., pomyśleć o ożywieniu org. (list 10; jednak jak wiemy dużą część zamiarów Leszczy udało się później zrealizować, doszło np. do spotkań z Kazimierzem Wierzyńskim i Marianem Hemarem). Wreszcie zostaje zaproszony do Kalifornii, gdzie spotkał się z Janem Kowalikiem i gdzie w 1959 r. osiadł w końcu na stałe, uzyskując wreszcie względną stabilizację.

Oto „modelowa” biografia sporej części tego pokolenia.

Wybrałem te listy przed dwunastoma laty z większego zbioru papierów po Janie Kowaliku przechowywanych w archiwum Hoover Institution przy Uniwersytecie Stanforda w Kalifornii (sygnatura 93047-71.04/1)⁹. Warto dodać, że w Bibliotece Uniwersytetu Stanford (Dept. of Special Collections and University Archives, sygn. MO672) znajdują się dwa pudła dokumentów Jana Leszczy – być może tam należałoby szukać odpowiedzi, jakich Kowalik udzielał swemu przyjacielowi (przynajmniej tych z okresu amerykańskiego).

Przyjrzyjmy się teraz bliżej bohaterom tej opowieści, oprócz rekonstrukcji danych biograficznych odczytując także – przynajmniej po części – przekaz zawarty w ich twórczości literackiej, literaturze bowiem podporządkowali wiele swych życiowych decyzji. (…)