Anna Spólna. „Zaczynam od początku zaczynam jeszcze raz zaczynam od końca”

(…)

Postawa „aprobatywno-negująca” Różewicza¹ znajduje odbicie w strategii ponowień, będących zarówno negacją (porzuceniem poprzedniej całości jako niedopełnionej, niewystarczającej), jak akceptacją nowości, po którą sięga się kolejnym tekstem. Poeta podejmuje wyścig z czasem, własnym zmęczeniem i zniecierpliwieniem, zmaga się z poczuciem zbędności ułomnego wiersza i nieudanego życia. Przepisywanie na nowo, mające związek z żywym u Różewicza kultem autentyku², jest zarówno czynnością poezjogenną, jak próbą samopoznania (można tu, za Tomaszem Kunzem, mówić o „interferencyjnym, empiryczno-tekstowym statusie podmiotu”)³. W jego dziele cytaty i autocytaty (powtórzenia wierszy, sformułowań, obrazów poetyckich) funkcjonują podobnie jak parateksty⁴ – są dowodami tożsamości, znakami obecności, uchwyconej w toku przemiany. Zintensyfikowane zostawianie śladów, urozmaicone i zwielokrotnione, to Różewiczowska, ironiczna⁵ wersja toposu exegi monumentum – wznoszenie ułomnego pomnika jako rozproszonego, ruchomego tekstu. Na przeciwnym biegunie pozostaje „milczący wiersz” – dwuznaczny projekt poetycki, oddający zarówno marzenie o doskonałym przyleganiu języka i doświadczenia (zaledwie przeczuwanej) tajemnicy, jak tęsknotę za słowami, które nie zostały / wypowiedziane / bo to co boskie / pomiędzy ludzkimi istotami / ciągle poszukuje / swojego wyrazu (Czego byłoby żal, 3, ZF 394). Pomiędzy milczącą prawdą a okrutnym pięknem jest miejsce na niepokój starego poety i jego własne poszukiwania.

Powtórzenie wydaje się być prostym przeciwieństwem ascezy słowiarza. Tymczasem Różewicz dokonuje szeregu powtórzeń w poszukiwaniu wiersza doskonałego jak obraz Nowosielskiego, jak palec na ustach. Powtarza wbrew pragnieniu ciszy, z rosnącą pokorą wobec przymusu wpisanego w powołanie poety. Już w liście z 1968 roku pisał do Nowosielskiego: Drogi Jerzy, kiedy siedzę w jesienne popołudnie w domu i próbuję napisać jeszcze jeden wiersz – bardzo dotkliwie, fizycznie odczuwam niezwykłą nonsensowność tej sytuacji i myślę o tym, jak przełamać się, jak dojść do nowego wiersza – moje własne i cudze typy wiersza współczesnego nudzą mnie – a w robocie nie przynoszą nic interesującego. (…) Mam przed sobą wiersz, jego piątą czy dziesiątą już wersję, i ciągle poprawiam (z punktu widzenia rzemiosła poetyckiego, pewnych wartości umownych, estetycznych itp.), absolutnie nie mogę sobie pozwolić (wewnętrznie) na pozostawienie I redakcji wiersza. I niestety przeczuwam, że to się nie zmieni w najbliższych latach…⁶.

Rzeczywiście, nie zmieniło się to w poezji Różewicza po dziś dzień. Twórca, portretowany w jego tekstach, zawieszony pomiędzy dokonanym a niedokonanym, uczestniczy w procesie nie do końca kontrolowanych przemian⁷. W pisarstwie autora Złowionego regularnie powraca ton skargi na bezradność wybrańca, wyczekującego na „zwiastowanie poezji”.

Po sześćdziesięciu latach pracy w języku twórca zmierza do podsumowań i rozliczeń. W jego ostatnich tomach rośnie ilość poetyckich autokomentarzy i prób usytuowania swoich dokonań w szerszym historycznoliterackim kontekście. Poeta klasyk, utwierdzając się w przekonaniu o prekursorskim, przełomowym charakterze własnej twórczości⁸, mógłby pielęgnować megalomanię, konkurować sam ze sobą lub uznać, że wszystko już zostało powiedziane. Różewicz co najmniej od Opowiadania dydaktycznego z 1962 roku drwił ze zwyczaju kreowania nowych początków, kolejnych „epok” artystycznych, mijających równie nagle, jak niespodziewanie zostały ogłoszone. Utwór Normalny poeta (KKW, 99) odtwarza natomiast proces recyklingu jego własnej poezji w polskiej literaturze (wiersze moich znakomitych / kolegów (i koleżanek) / stają się powoli podobne / do moich wierszy / a moje stare wiersze / są podobne do / ich nowych wierszy). I choć autor Niepokoju półżartem skarży się, że Lévinas ukradł mu „twarze” (tempus fugit, 4, 278), nie tyle akcentuje swój wkład w rozwój języka poetyckiego i nowatorskość własnych twórczych koncepcji, co przede wszystkim wyraża zmęczenie stałym artystycznym déjà vu.

(…)