Monika Adamczyk-Garbowska. Środkowoeuropejska mozaika pisarzy emigrantów

John Neubauer, emerytowany profesor uniwersytetu w Amsterdamie, wykładowca i stypendysta wielu amerykańskich uczelni, ma ogromne zasługi, jeśli idzie o przybliżanie czytelnikowi anglojęzycznemu a zarazem, za pośrednictwem języka angielskiego, czytelnikom w różnych krajach, literatury krajów Europy Środkowowschodniej. Kilka lat temu ukazały się pod jego redakcją (wraz z Marcelem Cornis-Pope) dwa imponujące tomy literacko-kulturowej historii Europy Środkowowschodniej XIX i XX wieku (The History of the Literary Cultures of East-Central Europe: Junctures and Disjunctures in the 19th and 20th Centuries, Wydawnictwo John Benjamins, Amsterdam-Philadelphia, t. 1, 2004, ss. 647; t. 2, 2005, ss. 514). Jego najnowszą książką, opracowaną wspólnie z Borbálą Zsuzsanną Török, jest kolejny obszerny tom, którego tytuł można przełożyć jako „Wygnanie [wychodźstwo, emigracja] i powrót pisarzy z Europy Środkowowschodniej”. Nie jest to zwykły zbiór artykułów ani też leksykon, lecz bogate, wieloaspektowe opracowanie, w pewnym sensie łączące obie funkcje.

Książka powstała w ramach projektu realizowanego w międzynarodowym Collegium Budapest w latach 2006-2007 ze środków niemieckiej fundacji Fritza Thyssena. Większość autorów spędziła kilka miesięcy w Budapeszcie prowadząc badania w miejscowym ośrodku i dzieląc się swoim doświadczeniem i wiedzą z innymi uczestnikami tego przedsięwzięcia. Dyskusjom sprzyjało także inaugurujące cały projekt seminarium zorganizowane w Budapeszcie we wrześniu 2006 roku pt. „Between Home and Host Cultures: Twentieth Century East European Writers in Exile” (dosł. Między kulturą kraju rodzinnego i kraju pobytu – dwudziestowieczni pisarze wschodnioeuropejscy na uchodźstwie). Jak piszą redaktorzy, w wyniku wymiany myśli i stanowisk wiele początkowych, roboczych hipotez się nie sprawdziło, a za to pojawiły się nowe.

W Polsce, w rozumieniu potocznym – i tak też jest w większości polskich opracowań – określenie „pisarz emigracyjny” kojarzy się z wyjazdem na Zachód, podczas gdy w omawianym tomie poświęcono także sporo miejsca pisarzom uciekającym na Wschód, np. do Moskwy, a nie tylko Paryża czy Nowego Jorku. Uzmysławia to nam wyraźnie, jak różnie potoczyły się losy intelektualistów w tym rejonie w zależności od uwarunkowań politycznych i wyznawanych ideologii. Autorzy nie idealizują pojęcia wygnania/emigracji, podkreślając, że wielu uciekinierów przed prześladowaniami, w innych okolicznościach – wcześniej lub później – brało udział w prześladowaniach innych. Z drugiej strony z niejednego z zawartych w tomie tekstów wynika, że emigracja nie zawsze wiązała się z dotkliwą utratą tożsamości czy mocy twórczych i innymi ograniczeniami, ale często mimo bolesnych przeżyć stanowiła duchowe wyzwolenie i stwarzała okazję dla zmian wzbogacających pod względem intelektualnym i artystycznym. Godny uwagi jest także fakt, o którym nie zawsze pamiętamy w kontekście dwudziestowiecznej twórczości emigracyjnej, że pisarze polscy, czescy, słowaccy, węgierscy czy rumuńscy, którzy opuścili rodzinne strony w latach 1944-1945, mogli powrócić do nich osobiście czy za sprawą swojej twórczości po roku 1989, podczas gdy w przypadku niektórych autorów z dawnej Jugosławii lata dziewięćdziesiąte oznaczały dopiero początek wygnania, mimo że ze względu na globalizację i dostęp do internetu nie wiązało się to z zupełnym odcięciem więzi z rodzinnym środowiskiem, jak to miało miejsce we wcześniejszych dekadach.

Główną część książki otwiera obszerny rozdział zawierający esej Neubauera Wygnanie – dom dwudziestego wieku. Zawiera on wyjaśnienie kluczowego i niezwykle pojemnego w języku angielskim pojęcia „exile” (w zależności od kontekstu można je tłumaczyć na język polski jako „banicja”, „wygnanie”, „zesłanie”, „wychodźstwo” czy „emigracja”) i jego związków z twórczością pisarską, syntetyczne nakreślenie historii dziewiętnastowiecznych wygnańców, a następnie kolejnych fal emigracji w wieku dwudziestym. Neubauer wyróżnił ich siedem: exodus z Węgier w 1919 r., ucieczki przed nazistami w latach 1938-39, ucieczki i powroty do rodzinnych krajów czy miast w latach 1944-45, wyjazdy związane z coraz szybszym zapadaniem żelaznej kurtyny w latach 1947-50, rok 1956 (szczególnie brzemienny w skutki dla intelektualistów węgierskich), rok 1968 i lata, które po nim nastąpiły oraz powroty do domu i nowe formy emigracji po roku 1989. Następnie omawia kluczowe miejsca, przede wszystkim poszczególne miasta (a w jednym, ostatnim, przypadku kraj), które służyły jako punkty tymczasowego czy trwałego osiedlenia. Są to kolejno Istambuł, Wiedeń, Berlin, Moskwa, Paryż, Londyn, Monachium, inne miasta europejskie, Nowy Jork i środowiska akademickie USA, Toronto, Buenos Aires oraz Palestyna/Izrael.

Takie ujęcie, choć z konieczności niepełne i skrótowe, umożliwia czytelnikowi stworzenie w wyobraźni mapy twórczości emigracyjnej i towarzyszących jej wędrówek w różne strony. I tak np. w części o Buenos Aires, mieście, które polskiemu czytelnikowi kojarzy się nieodparcie z Witoldem Gombrowiczem, dowiemy się, że znalazło tam schronienie wielu rumuńskich, słowackich i węgierskich prawicowych intelektualistów, takich jak Vintilă Horia, który wykładał na miejscowym uniwersytecie w latach 1948-1953 przed osiedleniem się na stałe w Hiszpanii, cała grupa pisarzy słowackich związanych z rządem marionetkowym Jozefa Tiso (m.in. Rudolf Dilong, Stanislav Mečiar czy Jozef Ciger-Hronský), za których sprawą Buenos Aires stało się w tym okresie prężnym ośrodkiem literatury i kultury słowackiej, a spośród pisarzy węgierskich György Oláh i Adorján Czanyó. Ten ostatni oprócz wydawania węgierskiej gazety prowadził w latach 1951-1973 wydawnictwo Danubio, w którym ukazało się wiele spośród ponad dwustu książek w języku węgierskim, jakie opublikowano w Argentynie w latach 1948-1968. W Buenos Aires znajdował się także prężny ośrodek kultury jidysz skupiony wokół Central Farband fun Pojlisze Jidn in Argentina (Centralny Związek Żydów Polskich w Argentynie). Te i inne fakty, dotyczące zarówno Argentyny jak i innych krajów przyjmujących emigrantów z tej części Europy, są bardzo mało znane w Polsce i zasługują na szczególną uwagę.

Kolejne rozdziały książki, od II do V, zawierają teksty różnych autorów zebrane w następujących grupach tematycznych: kultury emigracyjne za granicą – wydawnictwa, stowarzyszenia i odbiorcy; indywidualne losy; twórczość autobiograficzna na emigracji oraz lata dziewięćdziesiąte dwudziestego wieku: powroty do domu, rewizja kanonów i nowi emigranci.

Książkę zamyka zwięzły tekst Zsuzsanny Török stanowiący próbę podsumowania całości i sformułowania wniosków dotyczących pisarstwa emigracyjnego w różnych okresach i językach.

Najbogatszy pod względem zawartych informacji jest rozdział II, w którym oprócz tekstów o paryskiej „Kulturze” i polskich emigrantach w USA znajdziemy m.in. artykuły o środowisku węgierskich intelektualistów w Wiedniu w latach 1919-1926 (Éva Forgács), literackim piśmie „Irodalmi Újság” założonym na Węgrzech w 1953 r., ale zlikwidowanym w 1956 i reaktywowanym na emigracji, gdzie wychodziło w latach 1957-1989 (Neubauer), czeskim kwartalniku „Svědectví”, który ukazywał się kolejno w Nowym Jorku, Paryżu i Pradze w latach 1956-1992, i jego redaktorze naczelnym Pavle Tigridzie (Neil Stewart) czy o Monice Lovinescu, rumuńskiej pisarce i dziennikarce współpracującej w latach 1964-1992 z rumuńską sekcją Radia Wolna Europa (Camelia Crăciun). Rumuni traktowali prowadzone przez nią audycje jako jedno z najważniejszych źródeł informacji o rzeczywistym stanie swojego kraju i prawdziwym obliczu rządzącego nim reżimu.

Trzeci rozdział, poświęcony indywidualnym losom, zawiera sylwetki pięciu twórców. Redaktorzy zastrzegają, że nie jest to wybór w pełni reprezentatywny – brakuje w nim na przykład sylwetek pisarzy słowackich czy chorwackich, a wszyscy przedstawieni w nim autorzy to mężczyźni: Miloš Crnjanski, serbski poeta, prozaik i publicysta, Witold Gombrowicz, Paul Goma, rumuński pisarz i dysydent, oraz znani dobrze w Polsce Węgier żydowskiego pochodzenia Imre Kertész, laureat Nagrody Nobla z 2002 roku, i Czech Milan Kundera.

Rozdział IV, poświęcony pisarstwu autobiograficznemu, jest jeszcze mniej reprezentatywny, bowiem dotyczy głównie twórczości Kazimierza Brandysa, Andrzeja Bobkowskiego, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Sándora Márai oraz kilku pisarzy pochodzenia żydowskiego o korzeniach z tej części Europy, takich jak wywodząca się z Polski, ale pisząca w języku angielskim Eva Hoffman, pochodzący z Rumunii Norman Manea (piszący w języku rumuńskim) i Andrei Codrescu (tworzący zarówno w języku rumuńskim, jak i angielskim) oraz urodzona na Węgrzech Susan Rubin Suleiman, obecnie profesor literatury porównawczej na Uniwersytecie Harvarda i zarazem autorka tekstu o Kerteszu. Przeprowadzone analizy potwierdzają dość dobrze znaną tezę, że twórczość autobiograficzna zajmuje szczególnie ważne miejsce w pisarstwie emigrantów, często stanowiąc pierwszy etap w ich przechodzeniu z języka ojczystego na nowo nabyty.

Ostatni z rozdziałów zbiorowych, chyba najmniej spójny pod względem tematycznym, choć nie mniej interesujący niż pozostałe, obejmuje teksty o Hercie Müller, życiu teatralnym dawnej Jugosławii, rozproszonym i kontynuowanym na emigracji, reintegracji węgierskich pisarzy emigracyjnych z krajem po roku 1989 oraz o twórczości Alberta Wassa, węgierskiego pisarza wywodzącego się z Siedmiogrodu, a tworzącego od początku lat pięćdziesiątych na emigracji w Stanach Zjednoczonych.