Roman Książek. Studnia i lustro (Larkin, Adamczyk, Paskievich)

Połowa lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Koncert. Trzydzieści tysięcy dzieciaków nie daje dojść wokaliście do głosu. Niewielu z nich wie, że jeszcze trudniej dojść mu do głosu na co dzień. Tak jakby występował przed trzema milionami dzieciaków.

Scatman John, właściwie John Larkin. A dlaczego nie John Scatman? Pozornie nieistotny szyk przestawny w pseudonimie artystycznym Larkina mówi o nim wiele. Osoba prowadząca audycję radiową dla anonimowych alkoholików przedstawia się: Mam na imię Krzysztof i jestem alkoholikiem. To pierwsze jest nieistotne, to drugie – bardzo ważne. Bardzo ważne, bo choroba sprowadza zainfekowanych do wspólnego mianownika. Imię staje się uroczym ozdobnikiem. Scatman, czyli ten, który śpiewa techniką scatu. Ski-Ba-Bop-Ba-Dop-Bop. W wywiadzie przeprowadzonym przez Macieja Orłosia Larkin stwierdził: Scatman jest Scatmanem, ponieważ się jąka¹. W piosence Scatman słyszymy: Jąkanie się i scat są tym samym.

John Larkin, Bogdan Adamczyk i John Paskievich. Muzyk, fizyk i reżyser. Tylko trzeci z wymienionych wciąż się jąka (Jąkam się i będę się zawsze jąkał, ale chyba powstrzymałem potwora, którego nieświadomie powołałem do życia²) – Larkin zmarł w 1999 roku, a Adamczyk zaczął mówić płynnie dzięki wynalezionemu przez siebie echokorektorowi (zawsze jednak, nomen omen, powtarza, że tej przypadłości nie da się wyleczyć – podobnie jak alkoholizmu). Samo zestawienie osób jąkających się – zainteresowani nie przepadają za słowem „jąkała”, tak jak kobiety za „suczką”, czarnoskórzy za „czarnuchem” a homoseksualiści za „pedałem” – jest całkowicie uprawnione. Błażej Derewecki, psycholog, stwierdza: uświadomienie ilości i siły podobieństw jąkających się było dla mnie mocno traumatycznym przeżyciem; to nieco przerażające spotkać swojego mentalnego sobowtóra – a co dopiero kilkudziesięciu³.

Dlaczego akurat Larkin, Adamczyk i Paskievich? Jąkający się to wdzięczny temat i można wybrać przypadki bardziej spektakularne (co nie oznacza, bynajmniej, mniej skomplikowane). Winston Churchill pomagał sobie poprzez nieustanne trzymanie w ustach cygara (czyżby kamyki Demostenesa stanowiły dobry wzór?). Marylin Monroe, jeżeli już cokolwiek musiała mówić, wybierała charakterystyczny zmysłowy szept, co było jej znakiem rozpoznawczym, ale i odpowiednikiem Churchillowego cygara (Teraz znalazłam sposób na to, by się nie zacinać. Szepczę. Strach stał się moją bronią, pułapką na mężczyzn⁴). Bruce Willis młodość z powodu jąkania (jego osobistej „szklanej pułapki”) wspomina jako horror. Żeby go przezwyciężyć, postanowił zostać aktorem. Tylko udając kogoś innego przestawał się zacinać (Adam Michnik grający policjanta w telewizyjnej adaptacji Czytadła Tadeusza Konwickiego mówi całkowicie płynnie, a James Earl Jones, słynny głos Darth Vadera z Gwiezdnych wojen, zachęca widzów przekonująco: „This is CNN”). Jedna z terapeutek tak komentuje zachowanie pacjenta: (…) Damian nie jąka się, kiedy udaje Kaczora Donalda, bo jest w tym momencie kimś innym. Nie myśli o sobie jako o jąkającym się. W kontaktach z innymi odgrywa jednak tylko jedną rolę – jąkającego się. Jąkanie mieści się w sferze psychiki, a nie w obszarze artykulatorów⁵. (Jerzy Skolimowski – malarz, aktor i reżyser – przeżywszy bombardowanie Warszawy najpierw nie mówił wcale, a potem zaczął się jąkać… po polsku: Czytając, grając i mówiąc po angielsku nie mam z tym [mówieniem – przyp. R. K.] problemów. Czyli nie chodzi o nieprawidłowość aparatu mowy. Muszę mieć coś w psychice⁶). Co ciekawe, w filmach Barwy nocy oraz Szklana pułapka 3 Willis rozmawia z jąkającymi się postaciami (w Szklanej pułapce przedrzeźnia nawet zacinającego się przeciwnika, który – aby „upłynnić” swą mowę – „wchodzi w rolę”, czyli mówi o sobie w trzeciej osobie, używając charakterystycznego wprowadzenia: „Simon says”). Larkina, Adamczyka i Paskievicha łączy to, że są niezwykle kreatywni, a największe sukcesy odnieśli właśnie dzięki… jąkaniu.

To było druzgocące – mówi Larkin. – Dopiero, kiedy chodziłem na spotkania grupy wsparcia dla trzeźwiejących, byłem w stanie opowiadać o tym, co głęboko ukryłem. Pamiętam, że gdy byłem dzieckiem, moi koledzy zebrali się i zaczęli naśladować moje jąkanie. To mnie dobiło. Następnego dnia zacząłem z nimi walczyć. Zabiłbym ich, gdyby nie powstrzymał mnie mój ojciec. Myślę, iż cały ten ból sprawił, że teraz staram się być dobrym człowiekiem⁷. Larkin podkreśla poczucie wyobcowania: Nie mogłem stać się pełnoprawnym członkiem społeczeństwa. Nie mogłem nawet mówić⁸. Paskievich mówi: Mówienie odróżnia nas od zwierząt. Czułem, że moje jąkanie sprowadza mnie do poziomu szympansów⁹. W filmie Stanley i Iris grający analfabetę Robert De Niro pyta Jane Fondę: Skoro nie mogę przeczytać swojego imienia i nazwiska, to może w ogóle nie istnieję? (jeden z uczestników terapii dla osób jąkających się, opowiadał, że zdarzało mu się po skończonych zajęciach na uczelni podchodzić do prowadzącego i potwierdzać swoją obecność, ponieważ wcześniej nie był w stanie wydusić z siebie „jestem”). Paskievich opisuje, jak wyglądał jego przeciętny dzień w szkole: Zwykle siadałem w ostatnim rzędzie. Nigdy nie zadawałem pytań. Wzywany przez nauczyciela, udawałem, że jestem nieprzygotowany, albo udzielałem błędnej odpowiedzi – jeżeli akurat łatwiej było mi jej udzielić¹⁰. Adamczyk ma podobne wspomnienia: Kiedy nauczyciel próbował zmusić mnie do ustnej odpowiedzi, koledzy rozsiadali się wygodnie w ławkach: wiadomo, będzie widowisko. Wolałbym mieć opinię nieuka¹¹.

Jąkam się, więc nie ma mnie

You kent always say what you want brzmi tytuł jednego z odcinków serialu Simpsonowie. Choć nie zawsze język giętki mówi wszystko, co pomyśli głowa, jakoś żyć przecież trzeba. John Larkin zostaje muzykiem jazzowym. Schowałem się za pianinem, bo bałem się mówić¹²– powtarzał. Bogdan Adamczyk obejmuje asystenturę na Wydziale Fizyki UMCS, ale nie jest dopuszczany do prowadzenia wykładów. John Paskievich po skończeniu studiów wątpi, że mógłby pracować tam, gdzie będzie musiał komunikować się z innymi ludźmi (z tego względu porzuca marzenia o studiowaniu antropologii). Wykonuje proste prace fizyczne i martwi się o przyszłość. Fotografuje. Jego filmowy debiut z 1982 roku, prezentowany na Festiwalu Filmowym w Cannes Ted Baryluk’s Grocery, to dziesięciominutowy kolaż czarno-białych zdjęć. W tym samym czasie John Larkin oraz jego żona Judy pogrążają się w autodestrukcji („alkohol i narkotyki doprowadziły mnie niemal na skraj śmierci”¹³). Opamiętanie przychodzi po rozmowie z kolegą, wybitnym muzykiem – Johnem Farrellem. Larkin trzeźwieje w 1987 roku, czego nie dożył już jego przyjaciel. Prawdopodobnie ani Larkin, ani Paskievich nie wiedzą wówczas o swoim istnieniu. Nie wiedzą też chyba o istnieniu Adamczyka, który nie jąka się już wtedy od kilkudziesięciu lat.

(…)