Wnuczka Bolesława Chrobrego pierwszym polskim pisarzem
Prof. Teresa Michałowska, w wywiadzie udzielonym red. Magdalenie Bajer1 , wyraziła przekonanie, że jest już najwyższa pora, aby do powszechnej świadomości historycznej Polaków wprowadzić pewną istotną poprawkę. Otóż pierwszym polskim tekstem nie jest – jak dotychczas sądzono – Kronika polska mistrza Wincentego Kadłubka, lecz powstały niemal dwa wieki wcześniej Modlitewnik Gertrudy2 , córki Mieszka II, króla Polski w latach 1025-1034. (…)
Dzieje badań nad Modlitewnikiem Gertrudy
Polscy historycy po raz pierwszy o Modlitewniku Gertrudy usłyszeli z ust Władysława Abrahama 9 marca 1900 r. na posiedzeniu Towarzystwa Historycznego i w lutym następnego roku na posiedzeniu Akademii Umiejętności3 . Gdy w 1901 r. ukazała się edycja trewirska Psauterza, W. Abraham napisał krytyczną recenzję4 . Edycję tę recenzował też Adam Darowski, który znał kodeks z autopsji i w swojej recenzji uzupełnił niektóre wywody Artura Haseloffa, odnośnie do miniatur w stylu bizantyjskim5.
Przed wybuchem II wojny światowej Stanisław Kętrzyński przygotował edycję krytyczną Modlitewnika i stosowne jego opracowanie. Książka spłonęła w szpaltach podczas bombardowania Warszawy we wrześniu 1939 r. Mieszkanie profesora spłonęło w powstaniu warszawskim, a on sam – po przebyciu obozu koncentracyjnego – zdołał po wojnie napisać tylko krótki artykuł, który stał się podstawą do opracowania hasła w Polskim słowniku biograficznym6 .
W 1955 r. ks. Walerian Meysztowicz, były radca kanoniczny ambasady RP przy Stolicy Apostolskiej, przygotował i opublikował w „Antemurale” (czasopismo Polskiego Instytutu Historycznego w Rzymie) edycję krytyczną manuskryptu Gertrudy7. Po jej ukazaniu się krajowi historycy wprost prześcigali się w negowaniu pracy wileńskiego księdza. Sygnał do tych krytyk dała (zasłużona skądinąd) Zofia Kozłowska-Budkowa pisząc aż dwie negatywne recenzje edycji8. Jej ocenę podzielił, nie wnosząc przy tym nic nowego, Paweł Sczaniecki9 (także zasłużony historyk – benedyktyn tyniecki). W tej sytuacji inni już tylko powtarzali zarzuty autorytetów10 . Tej koncepcji nie uległ jedynie niestrudzony badacz dziejów duchowości polskiej prof. Karol Górski, który oparł swe ustalenia na skrytykowanym wydaniu. Należy też dodać, że edycja w „Antemurale” poprzedzona została łacińskim wstępem, przynoszącym – jak na ówczesny stan badań – ustalenia nowatorskie; nie tylko zbierając nieliczne wypowiedzi historyków na temat Modlitewnika, lecz zawierając propozycje chronologii życia Gertrudy, jak i powstawania poszczególnych modlitw.
W 1959 r. Konrad Górski opublikował studium dotyczące duchowości Gertrudy11 . Stawiał w nim długo potem dyskutowaną tezę, że Modlitewnik jest pomnikiem duchowości benedyktyńskiej. Swoje studium prof. Górski ogłosił jeszcze kilka razy z niewielkimi tylko zmianami12 ; niestrudzenie także popularyzował wiedzę o Gertrudzie i jej modlitwach13 .
Rok 1972 przynosi pierwsze obszerne opracowanie kodykologiczne, bibliologiczne i historiograficzne manuskryptu Gertrudy. Wyszło ono spod pióra Małgorzaty Hanny Malewicz i jest do dziś najpełniejszym opracowaniem Modlitewnika w tym zakresie14 . Autorka zapowiedziała przygotowanie nowej edycji krytycznej tekstu Gertrudy.
Pod koniec lat siedemdziesiątych Modlitewnikiem Gertrudy zainteresowała się Brygida Kürbis. W opracowaniach podzielała wątpliwości Z. Kozłowskiej-Budkowej co do autorstwa Gertrudy i wartości tego dokumentu dla dziejów kultury polskiej15 . W swoim środowisku naukowym wywołała spore zainteresowanie Kodeksem Gertrudy, owocujące m.in. powstaniem ciekawych prac dyplomowych (Dorota Leśniewska, Paweł Stróżyk).
Odtąd opracowania, hasła encyklopedyczne i leksykalne, wzmianki w podręcznikach noszą piętno oddziaływania albo „entuzjastów” Modlitewnika (K. Górski, M. H. Malewicz), albo „sceptyków” (Z. Kozłowska-Budkowa, B. Kürbis)16 .
W 1995 r. ukazały się dwa artykuły ks. Bogusława Nadolskiego, profesora liturgiki na Akademii Teologii Katolickiej, akcentujące teologiczne treści Modlitewnika oraz jego inspiracje liturgiczne17 . B. Nadolski zwracał uwagę na wysoką teologiczną klasę tego tekstu i postulował konieczność dalszych badań nad jego treściową zawartością. Szkoda, że uczony ten nie dotarł do opracowania M. H. Malewicz, która zidentyfikowała cytowania biblijne i liturgiczne w manuskrypcie Gertrudy, oraz do rozprawy z 1989 r., autorstwa piszącego te słowa (znajdującej się w bibliotece ATK pod sygn. 111431), traktującej o kulturze religijnej w Modlitewniku18 .
W 1996 r. ukazał się wybór z przekładu modlitw Gertrudy, dokonanego przez autora niniejszego tekstu19 , a w 1998 r. – pełny przekład, dokonany przez B. Kürbis20 . Cztery lata później została ogłoszona drukiem edycja krytyczna, sygnowana przez M. H. Malewicz i B. Kürbis21 . Niestety, publikacja ta nie przyniosła rezultatów, jakich można było spodziewać się z połączenia wiedzy i postaw badawczych obydwu uczonych. B. Kürbis zrezygnowała z poprzedzenia edycji Wstępem edytorskim M. H. Malewicz22 , kompilując zamiast niego Opracowanie na podstawie swojego Wstępu do przekładu. Zdecydowano się też na bezkrytyczne skopiowanie przypisów z przekładu, stojących niekiedy w jawnej sprzeczności z przypisami edytorskimi, opracowanymi – jak się wydaje – przez M. H. Malewicz23 .
Wcześniej, w 2001 r. Teresa Michałowska, autorka monumentalnego podręcznika z serii Wielkiej historii literatury polskiej, zatytułowanego Średniowiecze24 , ogłosiła monograficzne studium historycznoliterackie Ego Gertruda. Opracowanie to – nie mające równego sobie – przynosi nie tylko przegląd dotychczasowych wypowiedzi na temat Gertrudy i jej manuskryptu, ale także najpełniejsze opracowanie życiorysu księżnej oraz szereg odkrywczych opinii na temat samego Modlitewnika. Za szczególnie cenną i trafną uznać należy zaproponowaną chronologię modlitw Gertrudy. Ustalenia Michałowskiej uprawomocniają pogląd o autorstwie Gertrudy oraz wysokiej klasie dzieła. (…)
1 Pierwszy polski pisarz – Gertruda. Modlitewnik intymny. Z prof. dr Teresą Michałowską rozmawia Magdalena Bajer. „Tygodnik Powszechny”. R. 31 nr 2769 z 4 sierpnia 2002.
2 Modlitewnik to zbiór ponad stu modlitw ułożonych przez Gertrudę, córkę króla polskiego Mieszka II, żonę księcia kijowskiego Izjasława Jarosławowicza, żyjącą w latach 1025-1108. Gertruda wpisywała swoje modlitwy do otrzymanego w wianie Kodeksu Egberta, sporządzonego dla arcybiskupa trewirskiego pod koniec X w. Przyjmuje się, że początkowo były to noty marginalne w różnych częściach tej księgi, potem Gertruda poleciła doszyć nowe składki (według nowszych badań było na odwrót: najpierw były składki, a gdy zabrakło na nich miejsca, Gertruda wypełniała swymi tekstami wolne miejsca w całej księdze – teza ta wydaje się bardziej prawdopodobna). Księga, wraz z szeregiem dołączonych później dodatków i oprawiona już w czasach nowożytnych, nazywana jest Kodeksem Gertrudy i przechowywana w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Cividale (Włochy), pod sygn.: Cod. cap. CXXXVI Inv.1545 (dawniej: Codici sacri 6).
3 W. Abraham: Sprawozdania z posiedzeń Towarzystwa Historycznego [Streszcz. II wykładu W. Abrahama 9 III 1900]. „Kwartalnik Historyczny”. T. 15: 1901, ss. 181-182.
4 Rec. W. Abraham: „Kwartalnik Historyczny”. T. 16: 1902, ss. 90-101.
5 Rec. A. Darowski: Modlitwy księżnej Gertrudy. Kalendarz i nekrologium z XII wieku [Rec. H. V. Sauerland i A. Haseloff: Der Psalter…]. Biblioteka Warszawska. T. 3: 1902, ss. 148-153.
6 S. Ketrzyński: Gertruda, (w:) Polski słownik biograficzny. T. 7/5, ss. 405-406.
7 Manuscriptum Gertrudae filiae Mesconis II, regis Poloniae. Cura V. Meysztowicz editum. „Antemurale”. T. 2: 1955, ss. 105-157.
8 Z. Kozłowska-Budkowa: Rec. Manuscriptum Gertrudae… „Nasza Przeszłość”. T. 6: 1957, ss. 379-384, oraz Z. Kozłowska-Budkowa: Rec. Manuscriptum Gertrudae… „Studia Zródłoznawcze”. T. 3: 1958, ss. 271-273.
9 P. Sczaniecki: Rec. Manuscriptum Gertrudae… „Ruch Biblijno-Liturgiczny”. T. 13: 1960, ss. 183-185.
10 Np. D. Leśniewska: Kodeks Gertrudy. Stan i perspektywy badań, „Roczniki Historyczne” 61 (1995), 154. Ta opinia nieco dziwi, gdyż w 1995 r. już można było się zorientować, że edycja Meysztowicza nie jest aż tak niepoprawna, jak można by wnioskować na podstawie wspomnianych recenzji.
11 K. Górski: Od religijności do mistyki. Zarys dziejów życia wewnętrznego w Polsce. Cz. 1. Lublin 1962.
12 K. Górski: Modlitewnik Gertrudy Mieszkówny, (w:) Studia i materiały z dziejów duchowości. Warszawa 1980, ss. 111121; Duchowość chrześcijańska. Wrocław 1978; Zarys dziejów duchowości w Polsce. Kraków 1986.
13 Np. K. Górski: Gertruda Mieszkówna. „List” (Pismo wewnętrzne Duszpasterstwa Kobiet) nr 10 z kwietnia 1986 ss. 42.
14 M. H. Malewicz: Rękopis Gertrudy Piastówny. Materiały do historii filozofii średniowiecznej w Polsce. T. 5: 1972, ss. 23-70.
15 Np. B. Kürbis: Modlitwy księżnej Gertrudy z Psalterium Egberti. Przyczynek do dziejów kultury dworu panującego w Polsce i na Rusi. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Sprawozdania. Nr 96 za rok 1978. Wydział Nauk o Sztuce, Poznań 1979, ss. 3-11.
16 Np. G. Labuda: Gertrud, (w:) Lexicon des Mittelalters. T. IV. Munchen 1988, kol. 1357; G. Labuda: Gertrudianus Codex, (w:) Lexicon des Mittelalters. T. IV. Munchen 1988, kol. 1357; A. Wędzki: Gertruda, (w:) Słownik starożytności słowiańskich. T. 2. Wrocław 1964, s. 101; J. Kopeć: Gertrudy kodeks, (w:) Encyklopedia katolicka. T. 5. R. 1989, kol. 1026-1027; Z. Kozłowska-Budkowa, W. Mole: Gertrudy kodeks, (w:) Słownik starożytności słowiańskich. T. 2. R. 1964, ss. 101-102; J. Bazydło: Gertruda, (w:) Encyklopedia katolicka. T. 5. R. 1989, kol. 1024; M. Elżanowska: Modlitewnik Gertrudy Mieszkówny, (w:) Pisarki polskie epok dawnych. Praca zbiorowa. Red. K. Stasiewicz. Olsztyn 1998, ss. 47-56.
17 B. Nadolski: Inspiracja liturgiczna w Modlitewniku księżnej Gertrudy, (w:) Tekst sakralny – tekst inspirowany liturgicznie. Red. G. Habrajska. Łódź 1997, ss. 175-180; Tenże: Teologiczne treści w modlitewniku Gertrudy. „Studia Theologica Varsaviensia” 33: 1995 z. 1, ss. 44-56.
18 Inna sprawa, to bałagan w warstwie faktograficznej, szczególnie tekstu o inspiracjach liturgicznych w Modlitewniku: pozmieniane są tam niemal wszystkie cytowane nazwiska badaczy, a manuskrypt Gertrudy utożsamiony z kartami Gertrudy.
19 Modlitwy Gertrudy Mieszkówny [wybór]. Tł. A. Andrzejuk. Cenobium 9: 1996, ss. 31-41.
20 Modlitwy Księżnej Gertrudy z Psałterza Egberta w Cividale. Tł. B. Kürbis. Kraków 1998.
21 Liber precum Gertrudae ducissae e Psauterio Egberti cum Kalendario. Ed. M. H. Malewicz et B. Kürbis, Commentavit B. Kürbis, (w:) Monumenta Sacra Polonorum, t. II, Academia Scientarum et Litterarum Polona, Cracoviae 2002, 201 p. [Modlitwy księżnej Gertrudy z Psauterza Egberta z Kalendarzem, wyd. M.H.Malewicz i B.Kürbis, Opracowanie B. Kürbis, (w:) Monumenta Sacra Polonorum. T. II. Polska Akademia Umiejętności, Kraków 2002, s. 201]. Dalej pracę tę będę cytował w łacińskiej wersji jej tytułu dla odróżnienia od analogicznie zatytułowanego przekładu.
22 Znajdującym się jedynie w maszynopisie, lecz dostępnym badaczom, zob. T. Michałowska: Ego Gertruda. Studium historycznoliterackie. Warszawa 2001, s. 53.
23 Przykładem mogą być dwa przypisy dotyczące tekstu 81. Najpierw, w przypisie 1 na s. 137 czytamy, że cechy paleograficzne tej modlitwy – różne od ręki Gertrudy – zdają się wskazywać na pisarza Prognostyków i Kalendarza. Jednakże już na s. 157 w przypisie 1 (przepisanym ze s. 199 przekładu Modlitw) dowiadujemy się, że – po pewnym wahaniu – zaliczono ten tekst do zbioru stanowiącego Modlitewnik Gertrudy. Omówiłem to szerzej w rec.: Liber precum… „Saeculum Christianum” 11: 2004 nr 1, ss. 247-255.
24 T. Michałowska: Średniowiecze. Wyd. 7. Warszawa 2002 [w ramach serii: Wielka historia literatury polskiej], ss. 9598.
