Praindoeuropejska mitologia i symbolika w wydawnictwie „Iskry”
W ostatnich latach na polskim rynku księgarskim ukazało się sporo publikacji, o charakterze leksykonów czy encyklopedii, poświęconych mitologii i kulturowej symbolice. Przeważnie są to tłumaczenia, ale powstało też kilka oryginalnych polskich opracowań. Do tych ostatnich należy przede wszystkim zaliczyć publikacje W. Kopalińskiego1, P. Kowalskiego2 oraz obszerne opracowanie zbiorowe przygotowywane w Lublinie pod redakcją i według koncepcji J. Bartmińskiego.3
Różny jest ich zakres geograficzno-kulturowy. Jedne obejmują języki i kultury możliwie wszystkich narodów. Tak jest chociażby z opracowaniem H. Biedermanna, które, według wydawcy, zawiera hasła obejmujące rozległe obszary kultury – od czasów prehistorycznych po współczesność, od Europy poprzez Bliski i daleki Wschód po Afrykę i obie Ameryki.4 Wydaje się jednakże, że najbardziej kompetentną publikacją z tego zakresu jest dzieło rosyjskie, które jak dotychczas nie zostało przetłumaczone na język polski – Mify narodov mira.5 Z kolei inne ograniczają się do określonych przestrzeni tematyczno-geograficznych.6 Z tych dla polskiego czytelnika szczególnie interesujące, bo kulturowo bliskie, mogą okazać się przede wszystkim opracowania obejmujące zakres słowiański. Prekursorem tego typu badań był niewątpliwie K. Moszyński, autor wiekopomnego dzieła Kultura ludowa Słowian7 oraz zapomnianego, wstępnie co prawda przedstawionego pomysłu, Atlasu kultury ludowej w Polsce.8 O ile K. Moszyński dał etnolingwistyczne podwaliny metodologiczne dla przyszłych prac słownikowych, kontynuowanych przez szkołę moskiewską, zorganizowaną wokół N. I. Tołstoja i jego uczniów,9 oraz lubelską – skupioną wokół J. Bartmińskiego, to za prekursora opracowań o charakterze encyklopedycznym należałoby uznać Zygmunta Glogera, autora niezastąpionej Encyklopedii staropolskiej.10
Ze względu na zakres tematyczny zainteresowań i przyjęty kierunek interpretacji wśród współczesnych słowników i encyklopedii kulturowych swoiście wyróżniają się także publikacje z kręgu chrześcijańskiego. Mam tu na myśli zarówno prace o charakterze ogólniejszym – np. M. Lurkera11 czy D. Forstner,12 dające opis symboliki religijnej na tle ogólnokulturowym, jak i słowniki ściśle biblijne, np. przygotowane przez tak znanego biblistę jakim jest ks. Léon-Dufour.13
W nawet tak wstępnym przeglądzie literatury o charakterze słowników i leksykonów symbolicznych należy, moim zdaniem, zwrócić jeszcze uwagę na podstawę materiałową ich opracowania. Z tego punktu widzenia można wyróżnić publikacje oparte na innych opracowaniach – artykułach, monografiach, ale także na wcześniejszych słownikach, encyklopediach i leksykonach. Mają one zatem charakter wtórny, z tym że wtórność może tu mieć różny stopień. Z kolei ich oryginalność zazwyczaj dotyczy strony metodologicznej i zakresu uwzględnienia nowszych wyników interpretacyjnych. Natomiast drugą grupę słowników mitologicznych i symbolicznych stanowią te opracowania, które są oparte na własnej, oryginalnej bazie źródłowej, która staje się podstawą eksplikacji dla opracowania każdego z przedstawianych artykułów hasłowych. Jednakże publikacji drugiego typu jest stosunkowo niewiele. Ze znanych mi przykładów slawistycznych do takich przede wszystkim zaliczyłbym dwa aktualnie powstające słowniki etnolingwistyczne: moskiewski i lubelski.14
Jak zatem na tak już szeroko zagospodarowanym polu należy widzieć i ocenić Encyklopedię mitologii ludów indoeuropejskich A. M. Kępińskiego? Z formalnego punktu widzenia należy na wstępie dodać, że Encyklopedia jest poszerzonym i uzupełnionym wydaniem wcześniejszej publikacji, która miała tytuł Słownik mitologii ludów indoeuropejskich.
Zakres geograficzno-kulturowy omawianej pozycji wyznaczony jest przez kulturę tej grupy ludności, która na początku II tysiąclecia przed naszą erą stanowiła wspólnotę językową określaną jako język praindoeuropejski. Rodzina języków praindoeuropejskich zajmowała obszary rozciągające się od zachodniej Azji, a dokładniej od Indii po niemal całą Europę (z m.in. wyjątkiem języków ugrofińskich). Zważywszy na znaczą współcześnie ekspansywność języków z tej rodziny, a co zatem idzie i kultury tych narodów, należy uznać, że zakres pracy A. M. Kępińskiego jest bardzo rozległy. Indeks haseł (por. zestawienie na ss. XV-XXXI) obejmuje bowiem następujące mitologie: albańską, anatolijską, bajtyjską, celtycką, cygańską, dardyjską, frygijską, germańską, geto-dacką, grecką, ilirską, indyjską, irańską, italską, kafirską, ormiańską, osetyńską, scytyjską, słowiańską, tadżycką i tracką.
Z kolei merytoryczny zakres haseł prezentowanych w Encyklopedii jest w zasadzie dwudzielny. Obejmuje z jednej strony mitologiczne nazwy „standardowe” (sformułowanie A. Kępińskiego), którymi są określenia bóstw, demonów, bohaterów itp., a z drugiej – także nazwy ogólne, jak: jabłko, księżyc, słońce, góra itp. oraz niektóre nazwy relacyjne, np. prawy – lewy. Ilościowo zdecydowanie przeważają hasła pierwszego typu. Mają one charakter wyróżniający poszczególne mitologie. Ich ułożenie wymagało zatem dużej pracowitości, niezmiernej erudycji i kompetencji, z czego autor wywiązał się znakomicie. Wynikające z porównania indeksu haseł ilościowe dysproporcje, np. pomiędzy mitologią grecką a słowiańską, czy w skrajniejszych odniesieniach – cygańską i albańską, wiązać należy z brakiem odpowiedniej literatury przedmiotu. Z tego przeglądu płynie też sygnał do przyszłych badaczy tych kultur i mitologii, aby częściej podejmowali podobną problematykę.
Istotną nowością drugiego wydania są natomiast „hasła ogólne”. Wprowadzenie do pracy takich blisko stu „niestandardowych” haseł – jak pisze autor na wstępie – pozwala na rekonstrukcję podstawowego dla kultury (pra)indoeuropejskiej zespołu wyobrażeń o świecie, społeczeństwie, jednostce i uznawanym systemie wartości. W ten sposób autor przyczynia się do ustalenia niemal uniwersalnego (przynajmniej dla rodziny języków indoeuropejskich) językowego obrazu świata. Dynamicznie rozwijające się w ostatnichlatach badania etnolingwistyczne (najogólniej mówiąc odzwierciedlające relacje pomiędzy językiem a kulturą), stawiały raczej tezę odwrotną. Skupiały się na ukazaniu językowo-kulturowych odrębności. Żadne dwa języki – zaznaczał E. Sapir – nie są nigdy dostatecznie podobne, by można je było traktować jako reprezentujące tę samą rzeczywistość społeczną. Światy, w których żyją różne społeczeństwa, są odrębnymi światami, nie zaś tym samym światem, tylko opatrzonym odmiennymi etykietkami.
Kontynuując ostatnią kwestię, niewątpliwie najbliższą piszącemu te słowa, należy zauważyć, że wybór haseł ogólnych nie jest do końca reprezentatywny. Wydaje się, że jeżeli wprowadzono do pracy np. hasło „most”, to winno się w niej znaleźć również hasło „droga”. Do kompleksu „świateł niebieskich” należy także dołączyć hasło „gwiazdy”. Skoro jest ogólne hasło „liczby”, to również powinno być dołączone równie istotne dla symbolicznego i mitologicznego opisania świata hasło „kolory”. Tego typu postulatów zgłosiłbym jeszcze trochę, a myślę tu przede wszystkim o takich hasłach jak: „jajko”, „dom” (tym bardziej że jest derywat domownik, s. 115), „wino”, „noc” itd. Dopiero ich typologiczny komplet da bowiem faktyczny i pełny wgląd w specyfikę mitologicznego światopoglądu ludności praindoeuropejskiej.
Zresztą listę haseł nieobecnych można również rozszerzyć na część czysto mitologiczną. Szczególnie w zakresie słowiańskich nazw wierzeniowych brakuje tu kilku dosyć ogólnie znanych przykładów, jak: „latawiec”, „mamuna”, „skrzaty”, „gniotek”, „gospodarzyk” i przede wszystkim „krasnal”. Ponadto, skoro włączono hasło typu „Marzanna”, to w moim przekonaniu równie uzasadnione byłoby przedstawienie haseł „Sobótki” czy „Łysa Góra”.
Na zakończenie chciałbym jeszcze zwrócić uwagę czytelników na sam sposób opracowania poszczególnych haseł. Mimo że są one dosyć zwięzłe, to bardzo precyzyjnie przedstawiają podstawowy zakres treści, która się z nimi wiąże. Są przejrzyste metodologicznie i metodycznie. Zawierają liczne odnośniki, a także szczegółową część bibliograficzną. Bardzo pomocne w lekturze mogą być także dołączone indeksy oraz „Bibliografia ogólna”. Wszystko to sprawia, że Encyklopedia A. M. Kępińskiego jest adresowana nie tylko do znawców powszechnej historii kultury i religii. Stała się również niezastąpioną lekturą dla badaczy polskiej kultury i dla różnego rodzaju analiz komparatystycznych.
1 Por. W. Kopaliński: Słownik symboli, Warszawa 1990 i tegoż Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1985.
2 P. Kowalski: Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa-Wrocław 1998.
3 Słownik stereotypów i symboli ludowych, koncepcja całości i redakcja J. Bartmiński, t. I, Kosmos, cz. 1 i 2, Lublin 1996-1999; por. też zeszyt próbny tego słownika: Słownik ludowych stereotypów językowych, red. J. Bartmiński, Wrocław 1980.
4 H. Biedermann: Leksykon symboli, Warszawa 2001 s. 9 [wyd. I München 1989]; podobnie szeroki zakres mają inne przykładowe opracowania, jak: Leksykon symboli, oprac. M. Oesterreicher-Molwo, przek3. J. Prokopiuk, Warszawa 1992; J. E. Cirlot: Słownik symboli, przekład I. Kania, Kraków 2000 [wyd. I 1969]; J. Hall: Leksykon sztuki Wschodu i Zachodu, przekład J. Zaus, B. Baran, Kraków 1997 czy wspomniany wcześniej Słownik symboli W. Kopalińskiego.
5 Mify narodov mira. Enciklopedija, red. S. A. Tokarev, t.1-2, Moskva 1980, 1982.
6 Por. P. Grimal: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1987 oraz niektóre opracowania slawistyczne: Balgarska mitologija. Enciklopedičen rečnik, sastavitel A. Stoinev, Sofija 1994; T. Vrazinovski, Narodna mitologija na Makedoncite, kn.1, Skopje 1998.
7 K. Moszyński: Kultura ludowa Słowian, Kraków, cz. I. 1929, cz. II, z. 1 1934, cz. II, z. 2 1939.
8 K. Moszyński: Atlas kultury ludowej w Polsce, z. 1-3, Kraków 1934-1936.
9 Efektem tych prac są przede wszystkim leksykony: Slavjanskie drevnosti. Etnolingvističeskij slovar’, red. N. I. Tolstoj, t. 1 A-G, Moskva 1995, t. 2 D-K, Moskva 1999 oraz Slavjanskaja mifologija. Enciklopedieeskij slovar’, red. V. J. Petruchina, T. A. Agapkina, L. N. Vinogradova, S. M. Tolstaja, Moskwa 1995.
10 Z. Gloger: Encyklopedia staropolska, t.1-4, Warszawa (1900-1903) 1978.
11 Por. M. Lurker: Słownik obrazów i symboli religijnych, tłum. bp. K. Romaniuk, Poznań 1989.
12 D. Forstner: Świat symboliki chrześcijańskiej, przekł. i oprac. W. Zakrzewska, P. Pachciarek. R. Turzyński, Warszawa 1990.
13 ks. Léon-Dufour: Słownik Nowego Testamentu, przekł. i oprac. K. Romaniuk, Poznań-Warszawa 1986 i Słownik teologii biblijnej, red. ks. Léon-Dufour, przekł. i oprac. K. Romaniuk, Poznań-Warszawa 1985.
14 Por. Slavjanskie drevnosti…op. cit. oraz Słownik stereotypów i symboli…, op. cit.
Antoni M. Kępiński: Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich, Wydawnictwo „Iskry”, Warszawa 2001, ss. 546, ilustr.
