Spis treści numeru 1/2017

U źródeł nowej socjologii, czyli Luigi Sturzo na tle epoki

Dzięki nowatorskiej działalności społeczno-politycznej i rozległej twórczości intelektualnej Luigi Sturzo uzyskał we włoskiej i europejskiej świadomości zbiorowej pozycję osoby publicznej, nadal żywej w pamięci elity kulturalnej. Dzisiaj jest postacią wprawdzie mniej znaną, ale obecną w przestrzeni symbolicznej; ulice, place i skwery nazwane jego imieniem są niezmiennym komponentem toponomastyki włoskich miast. W 2009 roku, kiedy poczta włoska wydała znaczek poświęcony Sturzowi z okazji 50. rocznicy jego śmierci i kiedy ukazały się liczne artykuły komemoracyjne, jego wizerunek niewątpliwie odżył, aczkolwiek nie na długo.

Był księdzem, politykiem i socjologiem. A jeśli uwzględnimy współczesny mu kontekst życiowy, czyli społeczeństwo końca XIX i pierwszej połowy XX wieku, nie może dziwić fakt, że już sama kompozycja tych ról społecznych wzbudzała zdumienie, a niekiedy nawet dezaprobatę pewnych środowisk, ponieważ nie mieściła się w żadnych ówczesnych schematach. Być może zrozumienie tego rodzaju osobowości społecznej ułatwia znana typologia Znanieckiego¹, w świetle której należałoby przyjąć, że Sturzo jako ksiądz był „człowiekiem dobrze wychowanym”, jako polityk − „człowiekiem zabawy”, a jako socjolog − „człowiekiem pracy”. Natomiast chcąc wyróżnić pierwszorzędną więź integrującą te trzy komponenty jego osobowości społecznej, bez wahania należałoby wskazać – antycypując dalsze uwagi – głęboką wrażliwość humanitarną na kwestię godności osoby ludzkiej, sprawiedliwości i solidarności społecznej, autorytaryzmu instytucjonalnego i antagonizmu społecznego; wrażliwość, którą Sturzo przejawił zarówno w działalności społeczno-politycznej, jak i w twórczości piśmienniczej.

***

Luigi Sturzo urodził się w 1871 roku w Caltagirone (Sycylia) w zamożnej rodzinie o szlacheckich tradycjach. We wczesnej młodości wstąpił do seminarium duchownego, następnie, po otrzymaniu święceń kapłańskich, wyjechał na studia do Rzymu (Pontificia Universitas Gregoriana). Po powrocie do Caltagirone został profesorem filozofii i socjologii w miejscowym seminarium. Z tego okresu pochodzą pierwsze pisma Sturza podejmujące zagadnienia społeczne i ekonomiczne, a odnoszące się przede wszystkim do tzw. kwestii południowej (questione meridionale). Wielki, a właściwie decydujący wpływ na jego zainteresowania tą właśnie problematyką wywarła encyklika Leona XIII Rerum novarum (1891) oraz osobista znajomość z Giuseppem Toniolą, socjologiem i działaczem społecznym o orientacji katolickiej. Już od samego zarania można było zauważyć, że w myśli społecznej Luigiego Sturza splatają się najściślej takie czynniki jak empatia i wrażliwość na los pokrzywdzonych, religijność, pragmatyzm, głębsza refleksja intelektualna i wola działania, aby otaczający świat uczynić sprawiedliwszym i bardziej ludzkim².

Sturzo rychło włączył się też w życie polityczne, był bowiem przekonany, że jego idee reform społecznych i ekonomicznych pozostaną martwą literą, jeśli nie zostaną poparte konkretną działalnością. Inicjatywy Sturza odnalazły pozytywny oddźwięk społeczny – został wybrany na burmistrza miasta Caltagirone. W owym okresie snuł projekt utworzenia katolickiej partii politycznej, ale nie związanej instytucjonalnie z Kościołem. Niestety społeczny klimat wytworzony w środowisku katolickim dekretami antymodernistycznymi Piusa X uniemożliwił realizację tego pomysłu. Wszelako udało się Sturzowi połączyć działalność polityczną z działalnością twórczą – w 1906 roku opublikował pracę Syntezy społeczne. W końcu jego działalność polityczna oparta na społecznej doktrynie katolickiej, zmierzającej do zintegrowania rozproszonych grup politycznych o podobnej orientacji, osiągnęła cel – w 1919 roku w Rzymie Sturzo wespół z najbliższymi współpracownikami założył Ludową Partię Polityczną (Partito Popolare Italiano, PPI). W okresie przedfaszystowskim PPI stała się jedną z najważniejszych partii Włoch.

Po marszu faszystów na Rzym i objęciu przez nich władzy w 1922 roku Sturzo i jego partia znaleźli się w opozycji. Po gwałtownych atakach Benita Mussoliniego i filofaszystów Sturzo zrzekł się w 1923 roku kierownictwa partii, a rok później udał się na emigrację i osiadł w Londynie. W podjęciu tak drastycznej decyzji swój udział miało również środowisko klerykalne związane czy to z jezuickim pismem „La Civiltà Cattolica”, czy to z Watykanem, szczególnie z kardynałem Gasparrim, ówczesnym sekretarzem stanu.

W okresie emigracji londyńskiej (1924-1940) Sturzo poświęcił się niemal bez reszty działalności twórczej. Opublikował w różnych językach między innymi: Popolarismo e fascismo (1923), Pensiero antifascista (1925), La libertà in Italia (1925), Italia i faszyzm (po angielsku, 1926); Wspólnota międzynarodowa i prawo wojny (po angielsku, 1926); Cykl twórczy (1932); Essai de sociologie (1935); Kościół i państwo (po francusku, 1937); Polityka i moralność (po angielsku, 1938); Przyszłość demokracji (po angielsku, 1938). Na międzynarodowym kongresie filozoficznym w Pradze w 1934 roku wygłosił odczyt pt. Socjologia i historycyzm.

W 1940 roku, po przystąpieniu Włoch do wojny po stronie hitlerowskich Niemiec, Sturzo przeniósł się do USA, gdzie przebywał do roku 1946. Tam dał się poznać jako socjolog i zdobył uznanie w środowisku akademickim. Nie tylko wykładał na wielu uniwersytetach, ale także wielu profesorów wykładało jego socjologię. Z tego okresu pochodzą nastepujące pisma: Le guerre moderne e il pensiero cattolico (po francusku, 1942); La vera vita. Sociologia del soprannaturale (po angielsku, 1943); Del metodo sociologico (1945); Problemi spirituali del nostro tempo (po angielsku, 1945).

Po zakończeniu wojny Sturzo, nakłoniony przez De Gasperiego, premiera pierwszego rządu powojennego i przywódcę Demokracji Chrześcijańskiej, która powstała na gruncie PPI, powrócił do Włoch w 1946 roku. Nie aprobował frakcji lewicowej o nastawieniu socjalistycznym, która coraz bardziej dawała o sobie znać w łonie partii. W swych pismach polemicznych w owym okresie wskazywał na podwójne zło społeczne: kapitalizm i statalizm; zarówno pierwszy, jak i drugi ogranicza jego zdaniem wolność jednostki i wprowadza autorytaryzm w imieniu metafizycznego społeczeństwa. W 1952 roku Sturzo został mianowany dożywotnim senatorem; w tym samym roku w Rzymie powstał Instytut Socjologii jego imienia. Luigi Sturzo zmarł w 1959 roku.

(…)