Żydzi, Medyceusze i getto florenckie1
Wielka wystawa w Galerii Uffizi poświęcona obecności Żydów we Florencji w okresie rządów Medyceuszy, segregacji tej społeczności w getcie i roli, jaką odegrała ona w historii stolicy Toskanii, została zorganizowana dzięki powstałemu w 2013 roku Jewish History Program. Celem tego wieloletniego projektu jest m.in. przebadanie archiwów medycejskich i zinwentaryzowanie oraz opracowanie dokumentów dotyczących florenckiej wspólnoty żydowskiej, ze szczególnym uwzględnieniem tych zawierających informacje o utworzonym w 1570 roku getcie. Jest to zadanie pionierskie, ponieważ w przeciwieństwie do gett rzymskiego i weneckiego, o których powstało już wiele publikacji, wiedza na temat dzielnicy żydowskiej we Florencji nadal pozostaje znikoma. Wystawa ma wartość historyczną i artystyczną. Eksponaty w znacznej części pochodzą ze zbiorów florenckich. Niektóre zostały wypożyczone z kolekcji zagranicznych z Nowego Jorku, Waszyngtonu, Berlina, Wiednia i Jerozolimy. Kuratorami są Alice Silvia Legé, historyczka sztuki specjalizująca się w konserwacji muzealnej (Luwr), Piergabriele Mancuso, znawca języków wschodnich, absolwent University College w Londynie, oraz Sefy Hendler, historyk sztuki z Tel Awiwu.
Wystawa ma układ chronologiczny i obejmuje także najstarsze świadectwa istnienia zorganizowanej społeczności żydowskiej we Florencji. Wśród zgromadzonych eksponatów znalazły się dokumenty archiwalne, druki o treści religijnej, kodeksy pergaminowe, obrazy, plany urbanistyczne, mapy, przedmioty kultu religijnego, rysunki, akwarele, zdjęcia, makiety, fragmenty budowli, medale. Historia Żydów florenckich rozpoczęła się za panowania Kosmy Medyceusza Starszego (ur. 1389 – zm. 1464), obwołanego „Ojcem Ojczyzny”. To on w 1437 roku pozwolił grupie żydowskich rodzin osiedlić się w mieście i otworzyć kilka banków, które miały prawo wypożyczać pieniądze na procent niezbyt bogatej ludności, podczas gdy duże operacje finansowe znajdowały się w gestii miejscowych chrześcijańskich potentatów, takich jak rodziny Bardich, Pazzich, Strozzich, Peruzzich i Medici. Akt z 1437 roku, pomimo sprzeciwu władz kościelnych, a przede wszystkim przedstawicieli zakonów żebraczych, dał początek zorganizowanej wspólnocie żydowskiej we Florencji. W latach 1437-1460 działało tam 8 żydowskich banków z filiami rozsianymi po całym mieście. Florencję zamieszkiwało wówczas około 40-50 tysięcy osób, w tym około 300 Żydów. W tamtejszym archiwum państwowym zachowały się bankowe księgi pożyczkowe z dokładnymi informacjami w języku hebrajskim o dokonywanych operacjach finansowych. Niektóre można obejrzeć na wystawie, m.in. rejestr pożyczek Banku Czterech Pawi niejakiego Izaka z okresu od 1 października 1473 do 28 lutego 1475 roku. Księga ma podwójną paginację: arabską i hebrajską. Tekst został zredagowany w trzech kolumnach i zawiera wiele cennych informacji: możemy dzięki niemu poznać nie tylko imię i przydomek rodowy klienta (czy też ewentualnie przezwisko), ale i jego zawód, wielkość wypożyczonej sumy oraz rodzaj zastawu (najczęstszym depozytem były ubrania, nie wolno było natomiast przyjmować chrześcijańskich przedmiotów kultu).
Warto przypomnieć, że w drugiej połowie XVI wieku fanatyczny dominikanin Girolamo Savonarola będzie chciał uczynić z Florencji Nową Jerozolimę bez Żydów i bez ich banków. W płomiennych kazaniach domagał się całkowitego odseparowania ludności chrześcijańskiej od żydowskiej.
Tolerancyjna polityka Kosmy Starszego była kontynuowana przez jego syna – Piotra Podagryka, i wnuka – Wawrzyńca Wspaniałego. Na wystawie nie mogło zabraknąć wizerunku dostojnika tak ważnego dla społeczności żydowskiej we Florencji: zaprezentowany przez twórców ekspozycji portret Kosmy Starszego jest dziełem Agnola Bronzina i pochodzi ze zbiorów Galerii Uffizi.
Inicjatorem powstania getta we Florencji był Kosma I Medyceusz (1519-1574). W dniu 4 marca 1569 roku otrzymał on w Rzymie z rąk papieża Piusa V koronę wielkoksiążęcą, o którą zabiegał od wielu lat (także u cesarza, jednak bezskutecznie), natomiast kilka miesięcy później, na mocy bulli papieskiej wystawionej 27 sierpnia, utworzone zostało Wielkie Księstwo Toskańskie. W zawartej wcześniej umowie Kosma zobowiązywał się oddać do dyspozycji papieża swoją flotę i przyłączyć się do Świętej Ligi wymierzonej przeciwko imperium osmańskiemu. Pod presją papieża zmienił także swoją politykę wobec Żydów i wkrótce po koronacji, czyniąc zadość życzeniu Piusa V, podjął decyzję o utworzeniu we Florencji getta. Realizatorem książęcego planu został Carlo Pitti, zaufany doradca władcy, człowiek bezwzględny i pozbawiony skrupułów, pełniący wiele ważnych funkcji w aparacie państwowym. Wkrótce Pitti otrzymał od Kosmy polecenie dokonania spisu ludności żydowskiej zamieszkującej obszar Toskanii. W rezultacie zarejestrowanych zostało około 700 Żydów, z wykluczeniem miasta Livorno, w którym żyła duża wspólnota Żydów sefardyjskich, wywodzących się z rodzin pochodzących z Hiszpanii i Portugalii, ciesząca się specjalnymi prawami i przywilejami przyznanymi im przez Medyceuszy. W 1570 roku Pitti z myślą o utworzeniu zamkniętej dzielnicy żydowskiej na wzór istniejącego od 1555 roku getta rzymskiego wybrał miejsce w centrum Florencji, pomiędzy katedrą i Palazzo Vecchio. Teren ten był prywatną własnością Medyceuszy. Ulokowanie getta w centrum miasta miało konsekwencje natury ekonomicznej, Żydzi musieli bowiem płacić wysokie podatki. Nad ich zbieraniem czuwał reprezentant administracji wielkoksiążęcej, mający swój kantor na terenie getta.
Na wystawie pokazano kilka portretów Kosmy I, m.in. jego oficjalny wizerunek jako wielkiego księcia Toskanii – w brokatowej szacie, gronostajowym płaszczu i z berłem zwieńczonym florencką lilią. Obraz pochodzi z depozytu Galerii Uffizi i jest prawdopodobnie dziełem Anastasia Fontebuoniego. Na ironię losu zakrawa fakt, że symbolem Republiki Florenckiej był Dawid, bohater narodu wybranego i jego drugi król, którego marmurowy posąg, dzieło Michała Anioła, od 1504 roku stoi przy wejściu do Palazzo Vecchio, starej rezydencji Medyceuszy. W drugiej połowie XIX wieku oryginał przeniesiono do Akademii, a przed Palazzo Vecchio ustawiono kopię.
W 1705 roku z nakazu wielkiego księcia Kosmy III Medyceusza getto zostało powiększone od strony północnej poprzez dołączenie Nowego Getta, utworzonego na mocy dokumentu Motu Proprio, którego rękopiśmienną kopię można zobaczyć na wystawie. Kosma III przez 53 lata swoich rządów, najdłuższych w historii Toskanii, prześladował Żydów. W dokumencie potwierdził obowiązek ich zamieszkiwania w obrębie getta (około stu rodzin żydowskich, które ten teren opuściły, miało tam wrócić). Ponowił także przepis zakazujący chrześcijańskiej służbie pracować w żydowskich domach. Pokazany na wystawie portret Kosmy III w stroju koronacyjnym jest dziełem Baldassarego Franceschiniego, zwanego Volterranem. Obraz został wypożyczony z depozytu Palazzo Medici Riccardi.
W miejscowym archiwum państwowym zachowało się około dwustu map getta oraz rejestry z dokładnymi opisami ulic, placów, domów, mieszkań. Zostały sporządzone na polecenie urzędu administracyjnego wielkiego księstwa dla celów fiskalnych. Pewne niedokładności dotyczą wysokości domów, ponieważ w rejestrach podawano jedynie liczbę ich pięter, a nie posługiwano się jakąś ustaloną miarą. Getto rozrastało się, ale – ze względu na szczupłość i ograniczoność miejsca – nie horyzontalnie, lecz w górę (podobnie jak to się działo – z tych samych powodów – w Wenecji). Niektóre domy miały aż siedem pięter. Na wystawie zaprezentowano oryginalne dokumenty urbanistyczne, a także gipsową makietę getta skonstruowaną na podstawie danych zawartych w rejestrach oraz innych materiałach urbanistycznych. Z ostatniego okresu istnienia getta ocalało wiele rysunków, akwarel i zdjęć z kolekcji Alinarich.
Z dokumentów, które przetrwały do naszych czasów, wiemy, że na terenie getta znajdowały się dwie synagogi: włoska (Scuola Italiana) i sefardyjska (Scuola Spagnola zwana też Scuola Levantina). Obie zostały zburzone w latach 80. XIX wieku wraz z całym średniowiecznym kwartałem podczas modernizacji układu urbanistycznego Florencji. Zachowały się jedynie ich fragmenty, m.in. z synagogi lewantyńskiej uratowano marmurową oprawę architektoniczną aron ha-kodesz („świętej Arki”), ufundowaną w 1667 roku (a według kalendarza żydowskiego – w roku 5427) przez dwóch rabinów z rodziny Alattonów – Menechema i Szabtaja. Przed zburzeniem przeniesiono ją do bóżnicy Mattir Assurim przy via delle Oche. Z 1911 roku pochodzi akwarela Ottavia Leviego przedstawiająca wnętrze tej modlitewni z ową oprawą (własność Museo Ebraico di Firenze). W latach 60. XX wieku aron ha-kodesz jako cenną pamiątkę przewieziono do Izraela i umieszczono w sławnej jesziwie w Kerem B’Jawne, kultywującej tradycje starożytnej szkoły rabina Jochanana ben Zakaja.
Na wystawie pokazano liczne pergaminowe kontrakty ślubne pochodzące ze zbiorów archiwum państwowego. Są one nie tylko dokumentami historycznymi, ale też w wielu przypadkach dziełami sztuki, ozdobionymi wyszukanymi ornamentami. Można zobaczyć np. kontrakt małżeński (ketuba) z 14 dnia miesiąca nisan roku 5384 (licząc od stworzenia świata), a więc według kalendarza gregoriańskiego z 3 kwietnia 1624 roku, zawarty pomiędzy Israelem, synem Mordechaja ha-Kohena, i Laurą, córką Moszego Alattona. Panna młoda otrzymała w posagu kilkaset skudów, część w gotówce, a część w biżuterii oraz w wyrobach lnianych i wełnianych. Ponadto, precyzuje dokument, małżonek z własnej woli dołożył 250 skudów.
W jednej z sal zgromadzono pejzaże i martwe natury Jony Ostiglia, pierwszego żydowskiego malarza zawodowego, samouka, który pracował dla dworu medycejskiego i bogatych rodzin florenckich. Był on również cenionym autorem portretów. Mało wiemy o kolejach jego życia. W 1684 roku został wybrany członkiem florenckiej Akademii Rysunku. Jego prace po raz pierwszy są prezentowane współczesnej publiczności.
Niezwykle ciekawy, osobny dział wystawy tworzą bogato iluminowane hebrajskie kodeksy rękopiśmienne. Przy ich sporządzaniu pracowało wielu wybitnych miniaturzystów i kopistów. Wśród tych ostatnich wyróżnia się Izaak ben Owadia z Forlì (Isacco da Forlì). Przed przybyciem do Florencji działał w Bolonii i Mantui. Spod jego rąk wyszło wiele wspaniałych kodeksów, w tym sławna Biblia Medycejska, ozdobiona rzadkiej piękności miniaturami Francesca Rossellego, zawierająca m.in. tablice z aniołami i scenami stwarzania świata. W owych czasach nie było niczym wyjątkowym, że przy sporządzaniu iluminowanych kodeksów zgodnie współpracowali ze sobą chrześcijanie i Żydzi. Wspaniała Biblia Medycejska pochodzi ze zbiorów Biblioteca Medicea Laurenziana.
Wśród wybitnych przedstawicieli florenckiej wspólnoty żydowskiej twórcy wystawy przypomnieli postać Moisè Vita Cafuso, handlarza drogimi kamieniami i podróżnika urodzonego we Florencji w 1690 roku. W czasie swych peregrynacji po Europie i Bliskim Wschodzie Moisè zwiedził także Ziemię Świętą. Na ekspozycji zaprezentowano jego dziennik podróży.
Florencka dzielnica żydowska istniała ponad 300 lat. W okresie jednoczenia Włoch z myślą o modernizacji miasta postanowiono ją wyburzyć. W maju 1881 roku getto opuściła ostatnia rodzina. Nieskrępowana żadnymi przepisami, obdarzona prawami obywatelskimi ludność żydowska swobodnie osiedlała się w różnych dzielnicach Florencji. Wiele rodzin, tych majętnych, zamieszkało w rejonie nowej Wielkiej Synagogi (Tempio Maggiore), wybudowanej w latach 1874-1882 przy via Luigi Farini i oddanej do użytku 24 października 1882 roku. Z ksiąg meldunkowych wiemy, że Żydzi mieszkali rozproszeni w domach przy 115 ulicach. W latach 1892-1895 getto zostało całkowicie wyburzone, a na jego miejscu wybudowano nowe domy. W miejscu jego starego centrum obecnie znajduje się Piazza della Repubblica ze sławną kawiarnią Karola Paszkowskiego.
W formie postscriptum: ważną postacią w historii florenckiej społeczności żydowskiej był Samuel Hirsz Margulies (1858-1922), polski Żyd z Brzeżan, który w 1890 roku został głównym rabinem Florencji i sprawował tę funkcję przez 32 lata. Dzięki jego wysiłkom stolica Toskanii stała się centrum włoskiego judaizmu i syjonizmu. Margulies był absolwentem seminarium rabinackiego we Wrocławiu.
Jan Władysław Woś (Florencja)
- Tekst ten ukazał się pierwotnie w języku włoskim, pod tytułem Gli ebrei, i Medici e il ghetto di Firenze: una mostra alla Galleria degli Uffizi, w dwumiesięczniku „Toscana Ebraica” (rok 37, 2024, nr 4, ss. 28-31). Wystawę Gli ebrei, i Medici e il Ghetto di Firenze można było oglądać w Palazzo Pitti, Galleria d’Arte Moderna, od 24 października 2023 do 28 stycznia 2024 roku. ↩︎
