Jerzy Snopek. Nauka Europy Środkowej

Książka Csaby Gy. Kissa otwiera serię wydawniczą, powstałą z inicjatywy kierowanego przez profesora Jacka Purchlę Międzynarodowego Centrum Kultury w Krakowie. Jacek Purchla jest redaktorem Biblioteki Europy Środka oraz autorem interesującego wstępu do Lekcji Europy Środkowej. Zwięźle i sugestywnie przedstawia w nim przesłanki ciągłej atrakcyjności i doniosłości idei Europy Środkowej. Wie doskonale, że dziś, w dobie integracji europejskiej, obejmującej również państwa naszego regionu, kwestie podziałów Starego Kontynentu, w tym problematyka Europy Środkowej, zdają się tracić na znaczeniu: Rok 1989 otwiera nowy rozdział w dziejach Europy Środkowej. A może wyznacza jej nieuchronny koniec? Integracja europejska przynosi nie tylko kryzys idei Europy Środka, ale i zasadniczą zmianę percepcji samej Europy. Równocześnie jednak po roku 1989 pojawiają się nowe możliwości współpracy w regionie. Lata dziewięćdziesiąte to czas dialogu między sąsiadami i ponownego odkrywania siebie nawzajem. Odrodzenie narodowe oznaczało polifonię narracji i wzmocnienie różnorodności kulturowej. Policentryczność naszego zakątka kontynentu ponownie stała się bogactwem. Jak wynika z dalszych słów Jacka Purchli, istotnym motywem zainicjowania przezeń serii wydawniczej Biblioteka Europy Środka była też eksponowana rola Krakowa jako jednej z głównych metropolii środkowoeuropejskich. Ożywienie tej tradycji, rekonstrukcja wspólnoty duchowej regionu, ma przynieść profity wszystkim jej członkom i umocnić ich pozycję w szerszych strukturach europejskich.

To, oczywiście, nie dzieło przypadku, że autorem książki otwierającej serię jest Csaba Gy. Kiss, który problematyką środkowoeuropejską zajmuje się nieprzerwanie od kilkudziesięciu lat¹, dostrzega jej doniosłość także po przełomie 1989 roku, a nawet po akcesji czterech państw wyszehradzkich do Unii Europejskiej. Jest przy tym głęboko związany z Krakowem, a w szczególności z Międzynarodowym Centrum Kultury. Wystarczy rzut oka na Notę edytorską w omawianej książce, by przekonać się, że wiele spośród zamieszczonych w niej esejów i szkiców powstało we współpracy ze środowiskiem krakowskim. O swym przywiązaniu do Krakowa mówi zresztą sam autor w lirycznym wprowadzeniu do książki.

Trzeba przyznać, że Csaba Gy. Kiss, znawca bodaj wszystkich środkowoeuropejskich języków i literatur, badacz dziejów i kultury tego regionu, profesor uniwersytetów w Budapeszcie i Zagrzebiu, wyróżnia się szczególnymi predyspozycjami do pogłębionej, wieloaspektowej analizy fenomenu określanego mianem Europy Środkowej. Piszę o niej jako o fenomenie, albowiem jej status, racja bytu, granice i zasięg terytorialny, mówiąc krótko – jej realność, bywała niejednokrotnie kwestionowana. Widziano w Europie Środkowej (Środkowowschodniej) sztuczną konstrukcję polityków bądź kreację pisarzy i publicystów.² Jawi się zatem jako mit, fantom – notabene nawet Jacek Purchla, mówiąc o niej, przywołuje kontekst oniryczny. Można by zatem powiedzieć, że każdy autor powołujący się na ideę Europy Środkowej widział w niej – chciał widzieć – coś innego.

Bibliografia prac poświęconych tej problematyce, dzieje sporów i polemik wokół rozmaitych koncepcji Europy Środkowej, raczej tę tezę potwierdzają. W tej długiej debacie – prowadzonej przez wiele pokoleń, od półtora wieku – rodacy autora omawianej książki wykazywali się szczególną aktywnością. Wszak twórcą pierwszej spójnej koncepcji (politycznej) Europy Środkowej okazał się – nic nie ujmując inicjatywom Czartoryskiego czy Palackiego – Lajos Kossuth jako autor projektu dunajskiego. Był on potem krytykiem ugody z Wiedniem, a zatem przeciwnikiem monarchii austro-węgierskiej, która stała się z biegiem lat – przynajmniej dla rzeszy jej zwolenników – swoistym ucieleśnieniem idei Europy Środkowej jako regionu wielojęzycznego i wielokulturowego. W XX wieku Węgrzy – jak już wspomniałem – gremialnie uczestniczyli w dyskusjach nad sensem, kształtem i charakterem Europy Środkowej. Najbardziej rzetelne studia poświęcili tym zagadnieniom Oszkár Jászi, László Németh, István Bibó i Jenő Szűcs. Także dzisiaj Csaba Gy. Kiss nie jest w swoim kraju osamotniony jako badacz problematyki środkowoeuropejskiej. Jej kulturowy aspekt stanowi np. od dziesięcioleci przedmiot zainteresowania Endre Bojtára i Istvána Frieda, a od strony historyczno-politycznej badają ją m.in. Emil Niederhauser i Iván T. Berend.

W ogólnoeuropejskiej debacie na temat Europy Środkowej, prowadzonej zwłaszcza w ostatnich dekadach ubiegłego stulecia, nie zabrakło też głosów polskich. Trzeba przy tym pamiętać, że tylko w pewnych przypadkach zostały one wywołane swego rodzaju modą intelektualną, która nastała po słynnym wystąpieniu Kundery. Polskie tradycje refleksji środkowoeuropejskiej są bowiem znacznie dłuższe, poważniejsze i gruntowniej osadzone. Pomijam świadectwa najdawniejsze, ale warto przypomnieć klasyczną pracę Oskara Haleckiego, późniejsze dokonania środowisk emigracyjnych, a w kraju wielkie zasługi Jerzego Kłoczowskiego, zarówno jako wybitnego badacza, jak i twórcę Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej w Lublinie oraz inicjatora Biblioteki Europy Środkowo-Wschodniej, serii wydawniczej powstałej na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, godnej poprzedniczki Biblioteki Europy Środka (z nowszych polskich publikacji warto jeszcze wspomnieć choćby o cennej przeglądowo-analitycznej książce Krzysztofa Brzechczyna Odrębność historyczna Europy Środkowej. Studium metodologiczne).

Książka Kissa nie pada więc na grunt dziewiczy. Sam autor jest tego doskonale świadomy, wszak przywołuje niejednokrotnie w swych rozważaniach prace polskich autorów: Felczaka, Zdziechowskiego, Vincenza i innych. Należy jednak przyznać, że na zaszczyt otwierania swą książką ważnej serii wydawniczej niewątpliwie zasłużył. Jest – podkreślmy – badaczem problematyki środkowoeuropejskiej konsekwentnym, systematycznym i wszechstronnym, znanym i cenionym w wielu krajach naszego regionu.

Eseje, artykuły, szkice, które znalazły się w Lekcji Europy Środkowej, zostały wybrane z bogatego dorobku Kissa, budowanego nieprzerwanie od lat siedemdziesiątych. Pierwszym większym osiągnięciem na tym polu była rozprawa z zakresu literatury porównawczej, poświęcona środkowoeuropejskiemu modelowi powieściowej sagi rodzinnej, ostatnim (jak dotychczas) – książka przedstawiająca znakomitą analizę narodowych hymnów funkcjonujących w dziejach państw i narodów środkowoeuropejskich.

Drobniejsze prace Kissa zebrane w Lekcji Europy Środkowej powstały w ciągu ostatniego ćwierćwiecza. Stanowią całość uporządkowaną, podzieloną na cztery części, bardzo jednakże pod kilkoma względami zróżnicowaną.

Ze wspomnianej już Noty edytorskiej, przygotowanej przez Łukasza Galuska, możemy się dowiedzieć, że znaczna część prac pomieszczonych w Lekcji Europy Środkowej była już wcześniej publikowana w Polsce na łamach czasopism oraz w książkach zbiorowych. W większości przypadków teksty te zostały dostarczone przez autora w języku polskim (stąd brak pod nimi nazwiska tłumacza), a przed drukiem poddano je prawdopodobnie pewnym zabiegom redaktorskim. Chciałbym tu, niejako na marginesie swych rozważań, wyrazić żal, że redaktorzy tomu potraktowali niektóre z nich (i przynajmniej jeden tekst sygnowany nazwiskiem tłumacza) z nadmierną atencją.

Prace zawarte w Części pierwszej poświęcone są w przeważającej mierze problematyce historycznej i politycznej. Także aktualne zagadnienia polityczne autor skłonny jest rozpatrywać w ich historycznych kontekstach, co pozwala mu dostrzegać zawęźlenia i uwikłania umykające powierzchownej obserwacji. Spośród badaczy wspólnej przeszłości szczególnym szacunkiem Kiss darzy niegdysiejszego profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, Wacława Felczaka. Nie jest w tym odosobniony, albowiem uczony ten ma w Polsce i na Węgrzech rzeszę wiernych uczniów i wyznawców (należał do nich m.in. Andrzej Przewoźnik). Szanują oni w profesorze zarówno wybitnego historyka, jak i legendarnego kuriera wojennego, prawdziwego bohatera opozycji politycznej w okresie stalinizmu, wspaniałego człowieka. Profesor Felczak bywał na Węgrzech w drugiej połowie lat osiemdziesiątych (gdzie również ja miałem szczęście poznać go osobiście), spotykał się z działaczami opozycji demokratycznej, w której Csaba Gy. Kiss odgrywał czołową rolę (po pierwszych demokratycznych wyborach do parlamentu był de facto drugą osobą w państwie, ale wkrótce wycofał się ze sceny politycznej, powracając do pracy naukowej). Zapewne również ta polityczna praktyka pozwala mu z wnikliwością i szczególnym wyczuciem analizować rozmaite kwestie z tej dziedziny. Bo trzeba przyznać, że w jego pracach dotyczących zagadnień historyczno-politycznych (por. na przykład wczesne studium Tożsamość węgierska a Europa Środkowa i zwłaszcza artykuł z lat dziewięćdziesiątych Rewolta plemienna w Europie Środkowej) można znaleźć wywody godne pióra Istvána Bibó.

Część pierwsza książki odznacza się dużą spoistością, Część druga jest bardziej zróżnicowana, choć zawiera tylko cztery teksty. Znajdziemy w niej rozważania na temat środkowoeuropejskiego kanonu literackiego, „wspólnych miejsc pamięci”, kwestii narodów środkowoeuropejskich w myśli László Németha oraz artykuł W podwójnym zwierciadle. Węgrzy i Słowacy, który powinien się chyba znaleźć w Części pierwszej.

Szkice zamieszczone w dwóch ostatnich rozdziałach poruszają problematykę bardziej szczegółową, zaczerpniętą jednakże z rozległych – także czasowo i przestrzennie – dziedzin wspólnej kultury. Spotykamy tu również próby spojrzenia na środkowoeuropejską refleksję innych autorów: Miłosza, Vincenza, ponownie Németha. Ponadto – bardzo interesujące szkice o środkowoeuropejskiej świadomości Kresów, o „wielonarodowych znaczeniach miasta” (na przykładzie Bańskiej Szczawnicy), o micie krajobrazu „Górnych Węgier” u Kálmána Mikszátha (warto by było prześledzić ten sam wątek w twórczości wielkiego ziomka Mikszátha – Sándora Máraia), o polskich motywach u Krúdyego, roli tradycji przyjaźni polsko-węgierskiej w kształtowaniu postaw opozycyjnych czy wreszcie – o roli węgrzyna w obyczaju i kulturze dawnej Polski.

Niektóre z tych tematów stały się już wcześniej przedmiotem badań, analiz i refleksji (należy wspomnieć o niestrudzonym badaczu, jakim był urodzony 100 lat temu, zmarły w 1994 roku profesor István Csapláros, prawie nieobecny w omawianej książce), ale większość – w kontekście środkowoeuropejskim – została po raz pierwszy podjęta przez Kissa.

Aczkolwiek w Lekcji Europy Środkowej spotkamy się niejednokrotnie z przekonaniem autora, że historyczną szansą krajów naszego regionu byłaby – po ich przystąpieniu do Unii Europejskiej – integracja z Europą, to nigdy nie towarzyszy tej konstatacji zwątpienie w realność wspólnoty środkowoeuropejskiej oraz w sens dalszych badań nad jej historią i kulturą. Kiss zdaje się głosić opinię, bliską również piszącemu te słowa, że tylko na drodze takich badań – systematycznych i kompleksowych – można będzie wykazać suwerenność naszego dorobku kulturalnego (chodzi tu głównie o literaturę) oraz zapewnić mu godne miejsce w kulturze powszechnej.