Sergiusz Sterna-Wachowiak. Jan Józef Szczepański o powinnościach pisarza

Spis treści numeru 1/2016

Jan Józef Szczepański o powinnościach pisarza

 

Stanisław Lem, najbliższy obok Zbigniewa Herberta i równie wieloletni – bo przez pięć dekad – przyjaciel Jana Józefa Szczepańskiego (1919-2003), nazwał autora Polskiej jesieni (powieści wydanej w 1955 roku, a pisanej w latach 1940-1949) „nieludzkim wyjątkiem”, autorem, który „nigdy nie był zewnątrzsterowny” i nie musi wstydzić się – co stwierdził Jerzy Turowicz – ani jednego zdania, które napisał. Uważał też jednak, że dzieło Szczepańskiego jest jak wysoka skalna ściana bez uchwytów, „cholerna, ale gładka”, i łatwiej powiedzieć, jakim pisarzem Szczepański nie jest, aniżeli jakim jest¹.

Według Lema trudno wyjaśnić, skąd proza Szczepańskiego bierze wewnętrzną siłę, sprawiającą, że jego książki wydają się przy pierwszym zetknięciu prostsze, zwyczajniejsze, skromniejsze od obrazu, jaki pozostawiają w pamięci czytelnika. To dzieła, które nie chcą się zestarzeć. Po upływie lat – nie bardzo wiadomo w jaki sposób – nabierają jeszcze żywszych barw, nie przestają przemawiać do następnych pokoleń jak tyle innych sławnych niegdyś utworów, po które już nikt, poza historykami literatury, nie sięga. Dziś wiemy sporo o tym, jakim pisarzem jest Szczepański, m.in. dzięki jego wypowiedziom autointerpretacyjnym i edycji Dziennika² oraz analizom przedstawionym przede wszystkim przez Krzysztofa Dybciaka, Adama Michnika, Andrzeja Sulikowskiego, Beatę Gontarz i Andrzeja Wernera, a także Annę Nasiłowską, która dostrzegła nieoczywisty realizm i poetycki artyzm autora Portek Odysa (1954)³. Mamy przy tym pewność, że niepodobna wyjaśnić wewnętrznej siły tego dzieła w jego znaczeniu i całokształcie bez uwzględnienia przeświadczeń Szczepańskiego o powinnościach pisarza: wobec rzeczywistości historycznej i współczesnej, wobec epoki, pokolenia, czytelników, wartości moralnych i estetycznych, lecz także wobec literatury jako dziedziny sztuki i wobec siebie samego. Czyli, w gruncie rzeczy, zarówno wobec sumienia i prawdy (czy, mówiąc precyzyjniej, wobec autentyku rzeczywistości – bo czymże jest prawda, ta tajemnica, do której literatura wciąż na nowo szuka przystępu?), jak też wobec dobra i piękna.

I Werner, i Sulikowski zwracają uwagę na uporczywą dążność Szczepańskiego do „sprzeciwiania się nicości” oraz na wyrażone przez niego niebezpośrednio i jednorazowo przekonanie, że prawdziwym osiągnięciem pisarstwa i nagrodą dla pisarza jest zbawienie – zbawienie przez sztukę. Oba te sformułowania pochodzą z opowiadania Autograf (1977), którego bohater, stary pisarz, Czech, Kroat, a najpewniej Polak, otrzymuje ważne wyróżnienie, prawdopodobnie literacką Nagrodę Nobla. Zapytany na konferencji prasowej przez dziennikarza, co uznałby za swoją prawdziwą nagrodę, odpowiada: „zbawienie”. Wieczorem zaś, w hotelu, krótko przed niespodziewaną nagłą śmiercią, rozważa: Do końca sprzeciwiać się nicości. To jest właśnie droga zbawienia. (…) rzecz w tym, żeby nie wyrzec się nadziei uwierzenia w ostateczny sens wszystkiego. W rozmowie z Krystyną Nastulanką, zapytany o motyw zbawienia, autor Autografu odrzekł, że miał na myśli Wszystkie te aspiracje oczyszczania się, usprawiedliwienia, wyrażające się zresztą rozmaicie w zależności od tego, czym się człowiek zajmuje. Bo wydaje się, że każdy człowiek obdarzony zmysłem moralnym – a takich jest przecież wielu – dąży do tego celu dostępnymi sobie środkami. Dla mnicha tym środkiem będzie modlitwa, dla pisarza – spełnienie jego profesjonalnego obowiązku, którego warunkiem i podstawowym kryterium jest prawda. A znaczenie oczyszczające prawdy jest nie do przecenienia⁴. Czytając tę odpowiedź, Werner konstatuje: Chyba jednak było to coś więcej niż oczyszczenie i usprawiedliwienie, ale osoba pytająca nie okazała się tym razem równie zdeterminowana, co rudy dziennikarz z „Autografu”, i pozwoliła umknąć pisarzowi, który nie użyje po raz drugi pojęcia tak nieostrożnego i zobowiązującego. Choć może i jeszcze raz pozwolił sobie na nieostrożność, bo czyż nie jest nią słówko „prawda”?⁵. Unik Szczepańskiego bardziej niż na brak determinacji rozmówczyni wskazuje chyba jednak na jego sporą samoświadomość, którą powodowany wielokrotnie przypominał o wysokiej, trudnej cenie, a nawet winie wpisanej w literacką profesję, w czym dorównywał mu chyba tylko Czesław Miłosz (co – nawiasem mówiąc – nie unieważnia dawnego, znanego antagonizmu między tymi dwoma artystami w kwestii pisarskich postaw wobec rzeczywistości). Zamykam więc ten akapit fragmentem z Portek Odysa: Zawód pisarza jest pod wieloma względami zawodem wstydliwym. Tak, wstydliwym. Ileż to skarbów trzeba ludziom wykraść podstępem, ile zazdrośnie strzeżonych schowków odsłonić, ilu rzeczom zmienić przemocą wymiary i proporcje, aby złożyły się na harmonijną wizję, wizję, która w mniemaniu autora ma stanowić szlachetniejsze wydanie rzeczywistości. Nieliczni tylko czytelnicy i nieliczni widzowie dramatów zdają sobie zapewne sprawę z tego, że smak dostarczanej im strawy wydobywa się z rzeczywistych cierpień i rzeczywistych radości, które stanowią czyjąś bezcenną wartość i nie są na sprzedaż. Że autor zdobywa te rzeczy drogą nadużyć, krzywdząc swoje modele bez ich zgody, a często nawet bez ich wiedzy. Jeżeli jest to tajemnicą zawodową, zdradzam ją teraz. I niech każdy o tym wie. I niech nie ma złudzeń.

Trudno komuś, kto „nadużywa”, „krzywdzi”, ma poczucie moralnego dyskomfortu – jeśli nie winy i wyrzutów sumienia – mówić o zbawieniu przez sztukę i o prawdzie. Nie można też jednak powiedzieć, żeby Szczepański – człowiek radykalnie wolny – pisał i postępował, przyjąwszy na wstępie jakiś zewnętrzny, spetryfikowany kodeks norm i wartości. Lektura kolejnych powieści, opowiadań, reportaży, szkiców i w końcu Dziennika przekonuje, że powinności pisarskie formowały się w tej twórczości w sposób naturalny i podobnie jak wylatująca o zmierzchu sowa Hegla definiowane czy nazywane były dopiero wówczas, gdy wyjawiały swe pewne istnienie. Procesowi temu, przypominającemu sublimację czy esencjonalizację, towarzyszyły autentyzm doświadczania i szczerość przeżyć, zdroworozsądkowa uczciwość i rodzaj rzetelności moralnej, złączonej z odpowiedzialnością, lojalnością wobec rzeczywistości i spolegliwością okazywaną wraz z empatią bliźnim, czyli także postaciom literackim. Wszystko to po stronie pisarza sumuje się w owym – przywołajmy sformułowanie Paula Tillicha – męstwie bycia, a po stronie świata przedstawionego w szukaniu widma wyrazu obiektywnej prawdy, rozumianej jako autentyk rzeczywistości. Wypada zgodzić się z Beatą Gontarz, że w przypadku Szczepańskiego powinności pisarza – choć nie wszystkie – krystalizowały się w relacji z rzeczywistością zewnętrzną i jej okolicznościami, więc przede wszystkim na tym tle powinny być rozpatrywane. Co jednak sprawia, że mimo wszystko – powiem prowokacyjnie – wśród tych cech (wyposażony w nie właściciel nie uznawał w nich przymiotów, lecz właśnie powinności) ukształtował się nie harcerz czy rycerz (a może: nie tylko rycerz), lecz przede wszystkim rasowy pisarz? I do jakiej pisarskiej gildii prowadziły go własne, wydaje mi się, że wrodzone, skłonności?

(…)

---