Spis treści numeru 3/2017

Jak język poezji przekracza granice antropocentryzmu

Our own experience provides the basic material for our imagination,
whose range is therefore limited. (…) I want to know what it is like for a bat to be a bat. Yet if I try to imagine this,
I am restricted to the resources of my own mind, and those resources are inadequate to the task.

(Thomas Nagel: What Is It Like to Be a Bat?)¹

Zwierzęcy bohater literacki jest zwykle kojarzony z utworami o charakterze dydaktycznym, adresowanymi do młodych odbiorców. Ma to związek z sięgającą czasów starożytnych tradycją bajki alegorycznej, w której los antropomorfizowanych postaci stanowił ilustrację typowych postaw i działań człowieka, poddawanych ocenie moralnej. Stworzony przez Ezopa i jego kontynuatorów repertuar modelowych ról, w jakie wchodziły poszczególne gatunki, stał się ważną częścią kodu kulturowego oraz językowego² i miał ułatwiać orientację w przestrzeni społecznej. Nie służył natomiast głębszemu poznaniu samych zwierząt. W ostatnim stuleciu nastąpił jednak w naukach przyrodniczych wzrost zainteresowania swoistością procesów psychicznych stanowiących podstawę zachowań różnych istot żywych³, co znalazło odzwierciedlenie w filozofii⁴, sztuce⁵ i beletrystyce⁶.

Za literacki przejaw charakterystycznego dla nowej epoki osłabienia „antropocentrycznego paradygmatu”⁷, absolutyzującego ludzki sposób postrzegania rzeczywistości, prymatolog Frans de Waal uznał już publikację opowiadania Franza Kafki Przemiana w 1915 roku: Mniej więcej w tym samym czasie niemiecki biolog Jakob von Uexküll pisał na temat zwierzęcego punktu widzenia, określając go jako „Umwelt” danego zwierzęcia. (…) „Umwelt” to coś zupełnie innego od pojęcia niszy ekologicznej, które kieruje naszą myśl ku środowisku niezbędnemu do przeżycia danego organizmu. „Umwelt” to raczej subiektywny świat tego organizmu, który reprezentuje sobą tylko niewielką próbkę wszystkich możliwych światów⁸. Kafka, zdaniem de Waala, tworząc artystyczną rekonstrukcję „Umweltu” „robaka”, pokusił się o to, by wejść w świat subiektywny przedstawiciela innego gatunku⁹.

W polskiej poezji i prozie XX i XXI wieku również odnajdziemy utwory, których autorzy podjęli taką próbę i wykreowali obrazy życia wewnętrznego postaci odbierających rzeczywistość inaczej niż ludzie. Należy przy tym zaznaczyć, że w naszej literaturze są to raczej jednostkowe przypadki, w których trudno widzieć zapowiedzi rewolucyjnej zmiany konwencji. Stanowią one jednak intrygujący materiał dla lingwisty zainteresowanego stylem artystycznym, którego główną wartością jest kreowanie oryginalnej (…) wizji świata, która może w ogóle zaistnieć, a więc być przekazana odbiorcy, dzięki temu, że oferuje się mu nowy i stąd także zwracający na siebie uwagę sposób użycia mowy¹⁰. Teksty pisane z zamiarem stworzenia nieantropocentrycznego obrazu rzeczywistości wymagają transpozycji ujęć standardowych, utrwalonych w konwencjonalnych strukturach polszczyzny, a obserwacja tego, jak konwencje językowe uczestniczą w ciągłym powoływaniu do istnienia środków językowych, które by stanowiły nowe formy organizacji doświadczenia¹¹, jest bodaj najciekawszym aspektem lingwistycznych badań nad poezją i prozą. Człowiek, gdy pragnie zakodować niepowtarzalne sytuacje, złożone z całkowicie jednostkowych doświadczeń, staje często wobec konieczności odnalezienia kształtu językowego dla treści, które dotychczas nie zostały skonwencjonalizowane, których nie można wyrazić za pomocą istniejących jednostek i ich typowych połączeń. Ale do dyspozycji ma jedynie struktury symboliczne swojego języka. Musi bazować na wiedzy ujęzykowionej, wspólnej wszystkim użytkownikom języka (lub określonej grupie), musi wychodzić od kulturowo zinterpretowanego obrazu świata¹².

Proces transformacji obrazu świata za sprawą niekonwencjonalnego łączenia pojęć obserwujemy w znanym wierszu Nieporozumienie autorstwa Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, której liryka silnie odzwierciedliła przyrodoznawcze fascynacje poetki¹³.

Oto jaśnieje wieniec: galaktyka…

Oto zanosi się na śpiew słowika,

Na głos miłości, obcy ziemskim więzom…

W jaśminach – szelest…

Kotka czarno-siwa

Czeka i myśli:

„Śpiewające mięso

Da znać za chwilę, gdzie go poszukiwać…”¹⁴

Głównym zamysłem konstrukcyjnym tego utworu jest zderzenie stereotypowego, ludzkiego sposobu postrzegania świata z modelem myślenia przypisywanym drapieżnemu zwierzęciu. Podmiot mówiący interpretuje głos ptaka przez pryzmat konwencji literackiej i kulturowej, w której utrwaliło się wyobrażenie słowiczego koncertu w romantycznej scenerii majowej nocy („jaśnieje wieniec – galaktyka”; „głos miłości”)¹⁵. Kotka tymczasem odbiera dźwięki wydawane przez ptaka w sposób zgodny z własną naturą, wrażliwością i potrzebami – widzi w nim śpiewające mięso, które pragnie zjeść. Warto zwrócić uwagę, że tylko jedno z pojęć wykorzystanych w tym ostatnim wyrażeniu, stanowiącym nośnik nietypowej dla człowieka konceptualizacji, można przypisać drapieżnemu ssakowi, który najpewniej wyróżnia klasę zbliżoną do tej nazywanej przez nas „mięsem”. Bardzo wątpliwe, by w umyśle kota obecne było „śpiewanie”, a zatem w poetyckiej wizji jego „Umweltu” znaczący udział ma kategoryzacja typowo ludzka, co jednak ujawnia się dopiero przy dokładniejszej analizie. W toku standardowej, spontanicznej lektury odbiorca, napotykając na zaskakujące sformułowanie „śpiewające mięso”, łączące zjawiska, które potocznie nie są ze sobą kojarzone, odnosi wrażenie, że odzwierciedla ono mentalność drapieżnika.

(…)