Marcin Czyż. (U)kraina marzeń

Jurij Andruchowycz, pisarz urodzony i mieszkający w Iwano-Frankiwsku (Stanisławowie), w tytule jednego z esejów nazywa Polskę „Krainą marzeń”¹. Spróbujmy w ten sam sposób określić Ukrainę. Jak rozumieć tę deklarację w ustach trzydziestoletniego Polaka? Tłem, a właściwie sercem, moich rozważań chciałbym uczynić współczesną kulturę obydwu krajów. Proponuję czytelnikowi swego rodzaju „czytanie” dzisiejszej Ukrainy².

Autor z Iwano-Frankiwska stwierdza: Strasznie przykro jest pisać o tym wciąż od nowa, bo przecież wydawało się, że sprawę tę wyjaśniono raz na zawsze na przełomie lat 80. i 90., a dziś można by o niej – umownie rzecz ujmując – nareszcie spokojnie zapomnieć i swobodnie tworzyć jakieś zupełnie nowe i nieoczekiwane geoparabole³. Co nie pozwala pisarzowi uprawiać owej „nieoczekiwanej i swobodnej geoparabolistyki”? Zagadnienie to jest kluczowe dla zrozumienia twórczości Andruchowycza: po pierwsze, autor stara się skompromitować niektóre mity historyczne tworzone przez środkowoeuropejskie narody, po drugie, w nieoczekiwany i swobodny sposób kreuje nowe. A właściwie – „rekreuje”⁴. Barwnie pisze na przykład o „polskim słoniu bojowym”, który pierwotnie był jedynie „natrętną muchą”: Rosjanie potrzebują tego słonia dla weryfikacji jednego z najbardziej zastarzałych historycznych mitów – obcego, zagranicznego, przyniesionego zza pagórka „ukraińskiego separatyzmu”. Czyli „ideologii niepodległościowej” – intrygi czysto galicyjskiej, czy też szerzej zachodnioukraińskiej, powołanej do życia przez różnej maści austriacko-europejskich, a zwłaszcza polskich okupantów⁵. Na scenie dziejów mamy więc trzy narody: Polaków, Ukraińców i Rosjan. Ważną rolę w tekstach Andruchowycza odgrywa kulturowy spadek po imperium austro-węgierskim. Autor Krainy marzeń kontynuuje rozważania jednego z najwybitniejszych galicyjskich prozaików – Bruno Schulza, rozwija myśli zawarte w Mityzacjach rzeczywistości⁶, „rekreuje” obecne tam, choć uśpione, idee.

Szkodliwy mit historyczny, określany przez Rosjan jako „separatystyczny czynnik polski w kwestii ukraińskiej”, w zasadzie nie funkcjonuje w świadomości polskiego trzydziestolatka. Najczęściej z ideą europejskości Ukrainy Zachodniej może on spotkać się właśnie w książkach Jurija Andruchowycza⁷, który – podobnie jak triesteńczyk Claudio Magris czy też Czech Josef Kroutvor⁸ – upowszechnia ideę Europy Środkowej postrzeganej jako uniwersum kulturowe. Rzadziej ów wątek odnaleźć można w tekstach polskich autorów, wspominających utracone terytoria – „nostalgicy” przywołują najczęściej i konserwują zarazem mit Rzeczypospolitej Obojga Narodów, opierający się przede wszystkim na przekonaniu, że dominującą rolę w dziejach ukraińskiej kultury odegrała szlachta polska. To właśnie na bazie tego modelu Rosjanie budowali wskazywany przez pisarza z Iwano-Frankiwska mit o polskim kolonializmie. W tym kontekście propozycja Andruchowycza, zaprezentowana w ciekawy sposób, ujawniająca wpływy filozofii postmodernistycznej, wydaje się dla młodego czytelnika atrakcyjniejsza.

Czy będziemy kiedyś jeździć do Lwowa tak, jak np. podróżujemy do Pragi (by napić się piwa w ulubionej knajpie Bohumila Hrabala), do Dublina (by pospacerować ścieżkami przemierzanymi przez Joyce’a) czy wreszcie do Stambułu (o którym czytamy w książkach noblisty Orhana Pamuka)?