Według nieoficjalnych statystyk w Kanadzie żyje aktualnie ponad milion Polaków. Największymi skupiskami polskiej diaspory są miasta: Toronto, Montreal, Edmonton, Ottawa, Winnipeg i Vancouver. Także w wielu pomniejszych miejscowościach nasi rodacy licznie współtworzą miejscową społeczność, np. „miastem polskim” nazywane jest Mississauga (koło Toronto), w znanym z zimowych igrzysk olimpijskich Calgary mieszka ok. 50 tysięcy Polaków – jest tu m.in. szkoła polska (od 1934 r., obecnie im. Jana Pawła II), jest polska prasa, są polskie audycje radiowe i telewizyjne, organizowane są od kilku lat konkursy „Być Polakiem”. Polacy w Kanadzie mają swoje organizacje i związki, m.in. Kongres Polonii Kanadyjskiej, Polski Instytut Naukowy w Kanadzie, Związek Narodowy Polski, Federacja Polek w Kanadzie, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Fundacja im. Władysława Reymonta, Związek Nauczycielstwa Polskiego w Kanadzie, Stowarzyszenie Inżynierów Polskich w Kanadzie i inne.

Aktywne życie kulturalne Polaków w Kanadzie jest przede wszystkim zauważalne w Toronto. Dwie książki, które niedawno ukazały się dzięki inicjatywie Polskiego Funduszu Wydawniczego w Kanadzie, dokumentują przedsięwzięcia godne podziwu i uznania. Obydwie pozycje są autorstwa Edwarda Zymana – redaktora, publicysty, wydawcy, działacza kultury i poety, który w Kanadzie znalazł swoje miejsce osiedlenia na fali tzw. emigracji solidarnościowej. Poprzednia jego publikacja pt. Scalić oddalone. Fundacja Władysława i Nelli Turzańskich 1988-2008 (Toronto 2008) to zarys dziejów i pracy znanej torontońskiej Fundacji im. Turzańskich, druga, licząca ponad 550 stron, jest monografią pt. Mosty z papieru. O żuciu literackim, sytuacji pisarza i jego dzieła na obczyźnie na przykładzie Polskiego Funduszu Wydawniczego w Kanadzie w latach 1978-2008 (Toronto 2010). Obydwie książki są plonem wnikliwej wieloletniej obserwacji i dokumentacji polskiego życia kulturalnego, literackiego i wydawniczego w Kanadzie.

Książka o Fundacji Władysława i Nelli Turzańskich szczegółowo omawia dwudziestolecie działalności tej instytucji, prywatnej z inicjatywy, a społecznej z funkcji, która dziś stała się obok genewskiej Fundacji im. Kościelskich czy założonej przez Jerzego Bonieckiego w dalekiej Australii Fundacji POLCUL (Sydney) poważną instytucją wspierającą polskie inicjatywy kulturalne na emigracji i w kraju.

Edward Zyman przypomina, że Fundacja Władysława i Nelli Turyńskich została utworzona „aby scalać oddalone”, łączyć to, co na emigracji, z tym, co krajowe, bo kultura czy literatura polska jest jedna. Autor we wstępie przytacza słowa Nelli Turzańskiej: Powstanie Fundacji trwało dłużej niż powinno, na co złożyło się szereg przyczyn, głównie choroba i śmierć Władysława Turzańskiego. W sumie na mnie, jako żonę, spadło trudne zadanie doprowadzenia idei Fundacji do końca. Stało się to możliwe dzięki wysiłkowi wielu osób, przedstawicieli zarówno starszej, wojennej emigracji, jak i nowo przybyłych. Fundacja została zarejestrowana przez rząd kanadyjski 22 czerwca 1988 r. Jej powstanie było „pięknym dopełnieniem” patriotycznych biografii urodzonego na Podolu porucznika Władysława Grzymały-Turzańskiego (1905-1986) – m.in. żołnierza Armii Andersa i uczestnika bitwy pod Monte Cassino, oraz Nelli z domu Barańskiej Turzańskej-Szymborskiej (1917-2012), urodzonej w Kursku (Rosja) – sanitariuszki, spadochroniarki, uczestniczki powstania warszawskiego, więzionej w powojennej Polsce za działalność konspiracyjną. Fundacja na przestrzeni już 25 lat swojego istnienia stała się znaczącą instytucją w Kanadzie, wspierającą pracę twórczą i naukową polskich autorów mieszkających w różnych częściach świata.

Książka Scalić oddalone zawiera m.in. obszerny rozdział prezentujący około stu laureatów nagrody Fundacji, twórców indywidualnych oraz instytucji. Biogramy laureatów z ich fotoportretami stanowią „żywą” kronikę obecności i otwartości Fundacji na to, co w kulturze polskiej ważne, oryginalne i trwałe. Listę nagrodzonych otwiera żyjący wówczas w Toronto poeta Wacław Iwaniuk (nagroda 1988), kolejno są to m.in. Marek Skwarnicki (Kraków), Bohdan Czaykowski (Vancouver), Romuald Mieczkowski (Wilno), Danuta Mostwin (Baltimore), ks. Jan Twardowski (Warszawa), Stanisław Barańczak (Cambridge), Ryszard Kapuściński (Warszawa), Andrzej Busza (Vancouver), Jacek Łukasiewicz (Wrocław), Włodzimierz Odojewski (Monachium), Jerzy Święch (Lublin), Henryk Mażul (Wilno), Janusz Szuber (Sanok), Tymon Terlecki (Londyn), Julia Hartwig (Warszawa), Adam Lizakowski (Chicago), Adam Zagajewski (Kraków), Tymoteusz Karpowicz (Nowy Jork), Ewa Lipska (Kraków), Anna Frajlich (Nowy Jork), Tadeusz Różewicz (Wrocław) i wielu innych. Fundacja wsparła finansowo także m.in. Katolicki Uniwersytet Lubelski, Szkołę Muzyczną im. Fryderyka Chopina w Toronto, Ośrodek KARTA w Warszawie, Bibliotekę Polską w Montrealu, redakcje czasopism „Akcent”, „Kresy”, „Fraza”, „Rocznik Lwowski”, „Dialog” (Berlin).

Po ćwierćwieczu istnienia Fundacji można śmiało powiedzieć, że skutecznie i wytrwale budowała mosty między tym co oddalone, czyli kulturą polską tworzoną na emigracji i w kraju.

Współczesne polskie literackie Toronto to także działający od ponad trzydziestu lat Polski Fundusz Wydawniczy w Kanadzie. Oficjalnie zarejestrowany został 12 grudnia 1977 r. To dzieło wielu starań ludzi tej miary, co m.in. Wacław Iwaniuk, Stanisław Wcisło (wieloletni prezes), Jadwiga i Adam Tomaszewscy. W apelu ogłoszonym w torontońskim „Głosie Polskim” Wacław Iwaniuk pisał jeszcze w 1976 r.: Bojkot i przemilczenie przez kraj osiągnięć literackich i artystycznych na emigracji, celowe ignorowanie naszego dorobku, zmuszają nas do podjęcia planowej akcji ratowania wspomnianych wyżej wartości, powstających wśród nas… Tworzyli tu i tworzą wybitni malarze, pisarze, rzeźbiarze, artyści specjalizujący się w różnych dziedzinach sztuki i rzemiosła artystycznego. Mamy między nami wybitnych naukowców, muzyków, filmowców, osoby o historycznych dziś nazwiskach… Prace ich winne być ocalone i włączone w dorobek, tak polski, jak i kanadyjski.

Edward Zyman w liczącej ponad pięćset stron monografii pt. Mosty z papieru nie tylko dokumentuje działalność Polskiego Funduszu Wydawniczego w Kanadzie, ale przy okazji portretuje bogate i aktywne życie kulturalne polskich Kanadyjczyków w ostatnim półwieczu, w tym szczególnie literackie i wydawnicze. Od Toronto po Vancouver Polacy kanadyjscy podejmowali i podejmują działania świadczące o potrzebie budowania narodowej świadomości i kultury poprzez inwestycję w sztukę, naukę, książkę. Fundusz jest tego aktywnym świadectwem.

„Słowa to nasza broń ostatnia” mówił przed laty dr Stanisław Wcisło – współzałożyciel i prezes Funduszu. „Głos Polski” i „Związkowiec” jako główne czasopisma Polaków kanadyjskich nie zawsze są w stanie sprostać oczekiwaniom literatów, historyków, publicystów. Ale póki istnieje wolne słowo polskie w Kanadzie, istnieje wolna społeczność polska. Tak można streścić przewodnią ideę działalności Polskiego Funduszu Wydawniczego. Do 1989 r. Fundusz wydawał w Toronto książki autorów polskich mieszkających w Kanadzie. Po 1989 r. sytuacja polityczna w Polsce otworzyła możliwość ścisłej współpracy wydawniczej z oficynami krajowymi. Książki polskich Kanadyjczyków otrzymały możliwość większego kontaktu z czytelnikiem krajowym. Była to obustronnie korzystna sytuacja. Dziś polski Fundusz Wydawniczy w Kanadzie kontynuuje współpracę z polskim wydawnictwem Piotra Mordela w Berlinie („Mordellus Press”), ale najczęściej współdziała ze Stowarzyszeniem Literacko-Artystycznym „Fraza” w Rzeszowie, a dr Jan Wolski z Rzeszowskiego Uniwersytetu jest stałym konsultantem i recenzentem książek wspólnie z „Frazą” wydawanych.

Oprócz bibliograficznego wykazu drukowanych przez Polski Fundusz Wydawniczy w Kanadzie książek – a odnotowanych jest tu 97 pozycji wydanych do 2010 r. samodzielnie i 7 przy współpracy z innymi wydawcami – monografia Zymana zawiera ważne dla historyka kultury i życia polonijnego wypowiedzi, szkice i wspomnienia. Dodajmy, że już po opublikowaniu monografii ukazała się w edycji Polskiego Funduszu piękna bibliofilska seria tomików poetyckich, m.in. Marka Kusiby, Romana Sabo, Edwarda Zymana, Antoniego Wolaka, a także „dowcipny i atrakcyjny obraz życia kanadyjskiej Polonii”, przedstawiony wierszem przez dawną wilniankę Zofię Bohdanowiczową, pt. Pan Tadeusz w Toronto (2011).

Warto pamiętać, że Fundusz Wydawniczy, podobnie jak Fundacja Turzańskich, jest organizatorem w Kanadzie licznych wydarzeń kulturalnych i literackich, a więc spotkań autorskich, konferencji, koncertów, wykładów, kiermaszy książek polskich itp. (także poprzez udział finansowy w ich organizacji).

W opublikowanym przez Zymana kalendarium działalności Funduszu (zajmuje 60 stron książki!) pod datą marzec 2003 r. jest odnotowana m.in. wizyta – na zaproszenie Funduszu i Fundacji – przedstawicieli redakcji „Akcentu” (B. Wróblewski, W. Michalski, B. Zadura) w Toronto i Vancouver oraz program ich spotkań i dyskusji w uniwersytetach, klubach, konsulacie i salonie literacko-artystycznym Anny Lubicz-Łuby w Lions Bay (sprawozdanie z tej wizyty ukazało się także w „Akcencie” (2003, nr 1/2). Dodać tu trzeba, że wizyta redakcji „Akcentu” w Kanadzie miała miejsce po opublikowaniu monograficznego tomu „Akcentu” zatytułowanego: Polscy Kanadyjczycy (2002, nr 3), w którym znalazła się obszerna prezentacja współczesnych polskich pisarzy mieszkających w Kanadzie. Zyman w swojej książce odnotowuje fakt ukazania się kanadyjskiego numeru „Akcentu”, dokładnie przytaczając jego zawartość (ss. 174-176). Warto dodać, że w 2003 r. ukazał się, jako ósma pozycja Biblioteki „Akcentu”, tom wierszy Romana Chojnackiego, poety z Brampton k. Toronto, pt. tak. Współwydawcą tomu był Polski Fundusz Wydawniczy w Kanadzie. Na łamach „Akcentu” recenzował tę książkę Bogusław Biela z Paryża, który później, w rezultacie nawiązanego w ten sposób kontaktu, podjął się tłumaczenia wierszy Chojnackiego i opublikowania ich w języku francuskim¹.

Książki Zymana o Fundacji Turzańskich i o Polskim Funduszu Wydawniczym zwracają uwagę także na współpracę miejscowego polskiego środowiska kulturalnego z uniwersytetem w Toronto, a to za sprawą polonistki prof. Tamary Trojanowskiej, jak i uniwersytetem w Vancouver – prowadzi tu zajęcia prof. Andrzej Busza, a do niedawna także prof. Bohdan Czaykowski.

Edward Zyman, członek Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, współzałożyciel Fundacji Władysława i Nelli Turzańskich, także jeden z dyrektorów tej Fundacji oraz wieloletni prezes Polskiego Funduszu Wydawniczego w Kanadzie, mógł jak nikt inny tak kompetentnie i szczegółowo przedstawić obraz działalności obu instytucji. Obydwie książki mają rangę pionierskich opracowań tematu. Ich autor należy do młodszego, ale dobrze przygotowanego do pracy kulturalnej i literackiej pokolenia współczesnych polskich Kanadyjczyków. Można mieć nadzieję, że Edward Zyman, Marek Kusiba, Henryk Wójcik, Aleksander Rybczyński, Roman Chojnacki, Grażyna Zambrzycka, Ewa Stachniak i Grażyna Kopeć wspólnymi siłami poprowadzą szczęśliwie dzieło państwa Turzańskich, Wacława Iwaniuka, Adama Tomaszewskiego i Stanisława Wcisło.

Trzeba tu jeszcze dodać, że walorem dodatkowym obydwu książek Edwarda Zymana są liczne zdjęcia dokumentujące „życie i działalność” Fundacji Władysława i Nelli Turzańskich oraz Polskiego Funduszu Wydawniczego w Kanadzie. Są to często unikatowe fotografie, np. portretujące w ważnych sytuacjach Wacława Iwaniuka czy Nelli Turzańską-Szymborską, którzy niejako „programowo” unikali kontaktu z fotoreporterami.

 ______________