Spis treści numeru 4/2016

Z myślą o przyszłości

O antologii polskiej krytyki literackiej i eseistyki lat 1939-1945

Od ponad ćwierćwiecza, gdy ustąpiły polityczne ograniczenia i uwarunkowania lektury, próbuje się na nowo spojrzeć na wiele dzieł powstałych we wcześniejszych latach XX wieku. Do przyjęcia takiej rewidującej postawy może się skłaniać również czytelnik tekstów zebranych w tomie Nowy styl, nowe pióra. Antologia krytyki i eseistyki 1939-1945¹ pod redakcją Jerzego Święcha i Aleksandra Wójtowicza. Zarazem jednak czytelnik ów został postawiony przed nie lada wyzwaniem. O ile bowiem jak najbardziej uprawnione i interesujące jest poszukiwanie różnych strategii lektury opublikowanych w zbiorze artykułów (zwłaszcza tych eseistycznych, przeważnie o wymowie bardziej uniwersalnej od szkiców krytycznoliterackich), o tyle trzeba mieć świadomość, że swój pełniejszy wymiar odsłaniają one dopiero przed osobą już w jakimś stopniu zorientowaną w powikłanych dziejach myśli polskiej okresu II wojny światowej.

Stwierdzenie to – dość banalne dla każdego historyka literatury – w przypadku omawianej antologii wydaje się szczególnie ważne. Po pierwsze dlatego, że mamy do czynienia z tekstami niestroniącymi od akcentów publicystycznych, silnie związanymi z tętnem ówczesnego życia, które – jak to zwykle bywa w momentach przełomowych, gdy historia przyspiesza swój bieg – odciskało piętno na wszystkich, nawet najbardziej izolowanych od codzienności dziedzinach aktywności człowieka. Tym właśnie uwikłaniem w ekspansywną wojenną rzeczywistość tłumaczyć należy dwojaki charakter powstającej wtedy krytyki i eseistyki literackiej, o którym wspomina we wstępie Jerzy Święch: Krytyka cierpiała (…) na pewien paradoks, oto przyznawała sobie prawo do istnienia i jednocześnie temu prawu przeczyła, aspirując bardziej do miana publicystyki niż krytyki, nie chcąc jednocześnie wyrzec się prerogatyw drugiej (ss. 10-11). A że publicystyka jest zawsze doraźna i mocno zakorzeniona w swym „tu i teraz”, trudno się w niej rozeznać bez – bardziej lub mniej szczegółowych – studiów natury historycznej. Z tej przyczyny czytelnik musi zatem, znacznie częściej niż w przypadku np. dzieł literackich, do ogólniejszych wniosków interpretacyjnych dochodzić poprzez analizę konkretnych i jednostkowych obrazów ledwie zarysowanych w przyswajanym tekście: nierzadko podanych przez autorów w sposób wyrywkowy (bo dobrze wówczas wszystkim znanych) czy aluzyjny (choćby ze względu na zagrożenia czyhające w okupowanym kraju).

Drugim powodem, dla którego tak ważną rolę w procesie lektury zaprezentowanych w tomie artykułów odgrywa wiedza historyczna, jest ich różnorodność, stanowiąca przede wszystkim – choć nie tylko – konsekwencję rozpadu państwa polskiego. Problem ów ma swój wymiar geograficzny, z którym nierozerwalnie sprzęgnięte są wątki ideowe. Jak wiadomo, w wyniku działań wojennych życie narodu polskiego od września 1939 roku toczyło się równolegle – w zupełnie odmiennych warunkach – na trzech obszarach: 1) na terenach bezpośrednio wcielonych do III Rzeszy Niemieckiej i będącym pod jej „protektoratem” tzw. Generalnym Gubernatorstwie; 2) na ziemiach polskich zależnych po 17 września 1939 roku od ZSRR; 3) poza granicami przedwojennej Polski, m.in. w Rumunii, na Węgrzech, we Francji i w Anglii, gdzie po przegranej kampanii wrześniowej znaleźli się polski rząd i liczne rzesze polskich obywateli.

Taki stan rzeczy – nakreślony tu jedynie schematycznie – nie był oczywiście trwały i w kolejnych latach sytuacja ulegała dalszym zmianom, coraz bardziej się komplikując. (…)