Józef Piłsudski w Lublinie
Dnia 10 listopada 2001 roku, w wigilię święta niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej, w przeddzień rozpoczęcia nowego stulecia, ba – nowego tysiąclecia, „przybył” do Lublina na stałe Pierwszy Marszałek Polski Józef Piłsudski: uroczyście odsłonięty został pomnik marszałka na placu Litewskim w Lublinie.
Każdy obywatel powinien uczciwie dla kraju pracować z samego poczucia obowiązku, nie oglądając się na przywileje i nagrody – ten cytat z wypowiedzi Józefa Piłsudskiego został wyryty na postumencie pomnika. W tym roku wypada 150. rocznica urodzin marszałka, a w przyszłym roku będziemy obchodzić 100. rocznicę odzyskania niepodległości. Wielka danina krwi, jaką naród polski poniósł począwszy od insurekcji kościuszkowskiej poprzez powstania: listopadowe i styczniowe, czy też walkę polskiego żołnierza – legionisty w czasie pierwszej wojny światowej, doprowadziła w końcu do upragnionej niepodległości. Konflikt między dawnymi zaborcami stał się znakomitą okazją, którą Piłsudski w pełni wykorzystał. Zanim opowiemy ciekawą – naszym zdaniem – historię budowy pomnika marszałka na placu Litewskim, krótko przypomnijmy kiedy i w jakich okolicznościach na początku brygadier, później naczelnik państwa, wreszcie marszałek Polski gościł w Lublinie i na Lubelszczyźnie.
Z kronikarskich zapisów wiemy, że Józef Piłsudski pierwszy raz przybył na ziemię lubelską w czerwcu 1901 roku i był wówczas m.in. w Zamościu i Tomaszowie Lubelskim, a rok później, przekraczając nielegalnie granicę Królestwa Polskiego, przyjechał z Krakowa do Lublina na VI Zjazd PPS. Później w Lublinie i na Lubelszczyźnie przebywał jeszcze kilkanaście razy. Znamienne słowa wypowiedział do mieszkańców Lublina w sierpniu 1915 roku po bitwie pod Jastkowem i po wkroczeniu „Beliniaków” do miasta: dopiero w Lublinie odczuliśmy, że Ojczyzna jest w nas i koło nas i dlatego składam wam, Lublinianie (…) podziękowanie, żeście serdecznością swoją żołnierzowi polskiemu Ojczyznę dali (fragment przemówienia Józefa Piłsudskiego na przyjęciu w hotelu „Janina” w Lublinie 3 sierpnia 1915 roku). Od 31 lipca do 2 sierpnia 1915 roku brygadier Piłsudski wraz ze sztabem I Brygady Legionów Polskich stacjonował w nieistniejącym dziś dworze w Dąbrowicy (3 sierpnia b.r. z inicjatywy Związku Piłsudczyków i władz gminy Jastków na ścianie Domu Spotkania Caritas została odsłonięta i poświęcona granitowa tablica upamiętniająca to wydarzenie). Natomiast podczas bitwy pod Kamionką w dniach 4-8 sierpnia 1915 roku kwaterował na plebanii kościoła pw. św. św. Apostołów Piotra i Pawła w Kamionce.
W odrodzonej Rzeczypospolitej Józef Piłsudski przybył do Lublina z krótką roboczą wizytą 20 maja 1919 roku. Oficjalnie jako naczelnik państwa i naczelny wódz odwiedził Lublin 11 stycznia 1920 roku. Podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku w związku z przygotowywaniem ofensywy znad Wieprza marszałek Józef Piłsudski (buławę marszałkowską otrzymał 19 marca 1920 roku) przybył do Puław i Dęblina. Kolejny pobyt Piłsudskiego w Lublinie i na Lubelszczyźnie w marcu 1921 roku związany był z dekoracją zasłużonych w wojnie polsko-bolszewickiej jednostek wojskowych m.in. w Chełmie, Tomaszowie Lubelskim oraz w Olbięcinie pod Kraśnikiem. 17 października 1922 roku Piłsudski przybył do Zamościa, gdzie uczestniczył w uroczystości poświęcenia sztandaru 9 Pułku Piechoty Legionów. Z kolei 9 sierpnia 1924 roku komendant Piłsudski wziął udział w odbywającym się w Lublinie III Zjeździe Legionistów. Zjazd ten upamiętniał 10. rocznicę wymarszu I Kompanii Kadrowej Legionów z krakowskich Oleandrów. W 1925 roku Józef Piłsudski po raz ostatni odwiedził Chełm. 6 czerwca przyjechał pociągiem do Rejowca, skąd udał się do majątku Zdzisława Lechnickiego w Święcicach. Historycy odnotowali ostatni pobyt marszałka na Lubelszczyźnie w dniach 8-10 lutego 1929 roku, kiedy jako Generalny Inspektor Sił Zbrojnych i minister spraw wojskowych nadzorował grę wojenną pod Dęblinem.
Poza kontrofensywą znad Wieprza pod Dęblinem, genialnym planem uratowania Warszawy, Polski i całej Europy przed nawałą bolszewicką, należy również wspomnieć o wielkiej bitwie kawalerii, jaka rozegrała się 31 sierpnia 1920 roku na polach pod Komarowem i Wolicą Śniatycką, kiedy to została rozbita konna armia Siemiona Budionnego.
10 listopada 1918 roku po półtorarocznym internowaniu w twierdzy magdeburskiej Józef Piłsudski wrócił do Warszawy. Zaledwie kilka dni wcześniej – 7 listopada 1918 roku – w Lublinie powstał Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej na czele z Ignacym Daszyńskim. Rząd ten na wieść o powrocie Józefa Piłsudskiego do Polski rozwiązał się i przekazał pełną władzę Piłsudskiemu.
Józef Piłsudski w odrodzonej niepodległej Rzeczypospolitej sprawował najwyższe funkcje i stanowiska państwowe, takie jak: naczelnik państwa, premier, naczelny wódz, Generalny Inspektor Sił Zbrojnych i minister spraw wojskowych. Swoim uporem zarówno w trakcie I wojny światowej, jak i podczas wojny polsko-bolszewickiej doprowadził do odzyskania przez Polskę niepodległości.
Gdy wieczorem 12 maja 1935 roku w Belwederze Józef Piłsudski zakończył życie, Polacy, chcąc upamiętnić osobę i dzieło Wielkiego Marszałka, podejmowali różne inicjatywy ku jego czci. Podobnie było też w Lublinie, gdzie już następnego dnia zawiązał się Komitet Budowy Pomnika Józefa Piłsudskiego.
*
Inicjatywa wzniesienia pomnika marszałka Józefa Piłsudskiego w Lublinie datuje się od 13 maja 1935 roku. W tym to dniu, nazajutrz po śmierci marszałka, Pocztowe Przysposobienie Wojskowe podczas żałobnego zebrania postanowiło rozpocząć zbiórkę pieniędzy na budowę pomnika.
W przeciągu dwóch miesięcy zebrano 3500 złotych. Po czterech latach (13 czerwca 1939 roku) magistrat miasta Lublina wystąpił z pismem do Naczelnego Komitetu Uczczenia Pamięci Józefa Piłsudskiego w Warszawie o wyrażenie zgody na przeznaczenie kwoty 12.000 złotych oraz środków zebranych w Lublinie i na Lubelszczyźnie na budowę pomnika. Niestety wybuch wojny, jak i późniejsza okupacja niemiecka i okres zniewolenia komunistycznego uniemożliwiły realizację tego zamierzenia.
Idea budowy pomnika odżyła po przemianach ustrojowych w Polsce po 1989 roku. Wojewódzka Rada Kombatantów i Osób Represjonowanych zwróciła się w 1997 roku do Zarządu Miasta Lublina, pismem podpisanym przez 20 organizacji kombatanckich z prośbą o lokalizację pomnika Józefa Piłsudskiego na placu Litewskim. Jednak wystąpienie to pozostało bez odzewu. Dopiero spotkanie pięcioosobowej grupy inicjatywnej w składzie: Władysław Stefan Grzyb, Bogdan Walas, Jan Rećko i Andrzej Nowak pod przewodnictwem pełnomocnika Zarządu Głównego Związku Piłsudczyków na Województwo Lubelskie Tomasza Dyzmy, z udziałem wiceprezydenta miasta Lublina Zbigniewa Wojciechowskiego, w dniu 12 kwietnia 2000 roku zapoczątkowało podjęcie działań mających na celu powołanie lubelskiego oddziału Związku Piłsudczyków. 29 października 2000 roku w Domu Żołnierza im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Lublinie, podczas zebrania założycielskiego, utworzono lubelski oddział Związku Piłsudczyków na czele z prezesem Tomaszem Dyzmą i wiceprezesem Janem Rećko.
Następnym krokiem w sprawie budowy pomnika było powołanie przy Związku Piłsudczyków 3 grudnia 2000 roku Społecznego Komitetu Budowy Pomnika Marszałka Józefa Piłsudskiego w Lublinie. Na przewodniczącego komitetu wybrano Zbigniewa Wojciechowskiego. Rozpoczęto zbieranie funduszy na budowę monumentu. Podjęto formalne starania o uzyskanie pozwolenia na ustawienie pomnika na placu Litewskim. 4 lipca 2001 roku komitet otrzymał pismo Wojewódzkiego Komitetu Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa pozytywnie opiniujące lokalizację i napisy na pomniku, natomiast 9 lipca 2001 roku Rada Miejska w Lublinie przyjęła uchwałę zezwalającą na budowę pomnika. 2 listopada 2001 roku w piśmie prezydenta miasta Lublina potwierdzone zostało przyjęcie zgłoszenia rozpoczęcia robót budowlanych na placu Litewskim. Prace rozpoczęto tego samego dnia, wylewając betonową podstawę pod cokół, zaś sam cokół ustawiono już 4 dni później. Prace przy okładaniu cokołu płytami z granitu trwały do 9 listopada 2001 roku. Brązowy odlew o wadze 1,5 tony został umieszczony na cokole 10 listopada 2001 roku na kilka godzin przed uroczystym poświęceniem i odsłonięciem pomnika.
Dzięki przychylności Dyrekcji Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie uzyskano zgodę na bezpłatne wykorzystanie przedwojennego projektu pomnika w skali 1:10 autorstwa prof. Jana Raszki z 1937 roku – legionisty i przyjaciela marszałka. Model pomnika w skali 1:1 wykonał artysta plastyk Krzysztof Skóra z Chełma, natomiast odlew w brązie zrealizował Tomasz Zwoliński, odlewnik z Iłży. Wykonaniem podstawy i cokołu pomnika zajęła się w iście ekspresowym tempie przy użyciu nowoczesnej technologii tzw. parowania betonu lubelska „Przemysłówka” S.A. Natomiast obłożenie podstawy i cokołu płytami z granitu wykonała firma Wojciecha Trykacza – „Trykacz” z Łucki koło Lubartowa. Wysokość całego pomnika wynosi 7,3 m, przy tym wysokość cokołu to 3,6 m, samej rzeźby 3,7 m. W podstawie pomnika umieszczono akt erekcyjny, kamień węgielny z oryginalnym przedwojennym wojskowym orłem, urny z ziemią z pól bitewnych z Wilna, Lwowa, Cycowa, Zamościa, Kostiuchnówki, Komarowa i Jastkowa oraz medal papieski. W tym miejscu warto wspomnieć, że wierna kopia pomnika w skali 1:20 została ofiarowana 18 sierpnia 2002 roku papieżowi Janowi Pawłowi II przez delegację Związku Piłsudczyków w katedrze wawelskiej podczas jego ostatniej pielgrzymki do Polski. Do tego historycznego spotkania mogło dojść dzięki rozmowie, jaką odbył wiceprezydent Lublina Zbigniew Wojciechowski z ks. biskupem Stanisławem Dziwiszem – osobistym sekretarzem papieża Jana Pawła II – i uzyskaniu zgody na wręczenie papieżowi statuetki pomnika marszałka.
Patronatem honorowym budowę pomnika objęli: Ryszard Kaczorowski – ostatni prezydent RP na uchodźstwie – i Maciej Płażyński – marszałek Sejmu RP. Pomnik powstał dzięki wsparciu finansowemu sponsorów z Polski i z zagranicy, których nazwiska i nazwy firm zostały wyryte na tylnej ścianie cokołu, oraz wydatnej pomocy władz miasta Lublina z wiceprezydentem Zbigniewem Wojciechowskim na czele, mimo nieprzychylnego stanowiska ówczesnego wojewódzkiego konserwatora zabytków w Lublinie sprzeciwiającego się lokalizacji pomnika na placu Litewskim. By pokonać nieracjonalny upór konserwatora, trzeba się było uciec do fortelu naśladującego Michała Drzymałę walczącego o pozwolenie na wybudowanie własnego domu – aby cokół pomnika nie był trwale związany z gruntem, została ułożona folia plastikowa, a sam pomnik został uznany za budowlę „tymczasową” (warunek konserwatora). Folia ta pozostała na stałe między starym fundamentem nieistniejącego pomnika sowieckich żołnierzy (tzw. pomnika wdzięczności) a cokołem pomnika marszałka i spełnia funkcję izolacji poziomej monumentu. Możemy powiedzieć, że marszałek Piłsudski, który za życia „dusił” bolszewików, czyni to dalej po śmierci, gdyż jego pomnik na placu Litewskim w Lublinie stoi na fundamencie czerwonego sowieckiego sołdata.
Jeszcze 9 listopada 2001 roku do godzin wieczornych trwały prace montażowe przy cokole pomnika, natomiast na przyjazd odlewu pomnika z Iłży czekaliśmy od południa 9 listopada aż do godziny 9.00 rano 10 listopada, to jest na dwie godziny przed rozpoczęciem mszy świętej w kościele garnizonowym. Po uroczystej mszy świętej tłumy wiernych wraz z kilkudziesięcioma pocztami sztandarowymi w asyście kompanii honorowej Wojska Polskiego, ułanów i przy dźwiękach pieśni legionowych granych przez orkiestrę garnizonu Lublin przemaszerowały na plac Litewski. Uczestników uroczystości było tak wielu, że gdy czoło pochodu dotarło na plac, to koniec kolumny wychodził dopiero z kościoła. Tutaj po okolicznościowych przemówieniach, m.in. prezydenta Lublina Andrzeja Pruszkowskiego, wiceprezydenta Zbigniewa Wojciechowskiego (zarazem przewodniczącego Społecznego Komitetu Budowy Pomnika) oraz prezesa Związku Piłsudczyków Tomasza Dyzmy, i po poświęceniu przez ks. ppłka dra Tadeusza Bieńka pomnik został uroczyście odsłonięty.
I tak po wielu staraniach i batalii o lokalizację pomnika w najbardziej godnym miejscu – na placu Litewskim – udało się lubelskiemu oddziałowi Związku Piłsudczyków i Społecznemu Komitetowi Budowy Pomnika Marszałka Józefa Piłsudskiego w Lublinie wypełnić testament społeczeństwa Lublina z 1935 roku i zrealizować zamiar budowy pomnika zainicjowany przez Pocztowe Przysposobienie Wojskowe.
Pomnik marszałka Piłsudskiego wpisuje się doskonale w przestrzeń placu Litewskiego zarówno pod względem architektonicznym, jak i ideowym. Jest naturalnym ogniwem łączącym Pierwszą Rzeczpospolitą reprezentowaną przez pomniki Unii Lubelskiej z 1569 roku i Konstytucji 3 maja z 1791 roku z Drugą i Trzecią RP.
Wszystkim osobom i instytucjom, które przyczyniły się do powstania lubelskiego pomnika, jeszcze raz w imieniu Związku Piłsudczyków Oddział w Lublinie serdecznie dziękujemy.
Tomasz Dyzma,
Zbigniew Wojciechowski
(prezes Związku Piłsudczyków, Oddział w Lublinie)
